Appendix:Proto-Guaicurú reconstructions

Proto-Guaicurú reconstructions by Viegas Barros (2013)[1] and Ceria & Sandalo (1995):[2]

Viegas Barros (2013) edit

No. Spanish gloss Proto-Guaicurú
1 pestaña *-aˀde
2 conducir *-aˀdéga
3 verde, inmaduro, amargo *-aˀdéla
4 camino *-aˀdíko
5 casarse *-aˀdon
6 cantar *-ágeˀn
7 amo (de esclavos) *-agkóˀd
8 ruido *-aják
9 dedo (de la mano) *-ajaqatsˀV
10 catarata (enfermedad de los ojos) *-aje
11 volar *-ajo
12 renguear *-ajóde
13 espíritu (maligno) *-aˀjapˀeke
14 hijo, sobrino *-aˀjo
15 canción *-ak
16 paz *-akaqa
17 triste (estar) *-akikˀá
18 acostarse *-akˀa
19 cama *-akˀa
20 caer *-akˀa-ˀgi
21 ruido (hacer), ruidoso (ser) *-akˀake
22 dardo, lanza *-akˀi
23 sed *-ákˀip
24 chillar *-akˀikí
25 húmedo (estar) *-ákˀite
26 arrojar, echar, desechar, abandonar *-alate
27 repudiar (al cónyuge), divorciarse *-alate
28 quemar *-aleg
29 mezcla, mezclar *-aleke
30 salsa, sopa *-aleke
31 sol *alekiqe
32 mirar *-ali
33 ceniza(s) *álo
34 termitero, tacurú *alo
35 humo *-álodqa
36 aprobar *-aloqate
37 nadar *-aloqʔon
38 caber *-alV
39 golpear *-aˀlaqˀa
40 filo *aˀlep
41 jugar, juego *-aˀlo
42 correr *-aˀlokʔó
43 curva, curvarse, torcido *-amáqa
44 muslo *-amáqʔatʃo
45 hundirse *-amole
46 empujar, llevar empujando *-aˀmáqa
47 polvo *aˀmoqo
48 dar *-an
49 poner *-an
50 venir *-anáke
51 plantar *-an-aqan
52 que (relativo) *ane
53 cualquiera, ¿cuál? *anekeʔ
54 caer *-ani
55 nacer *-ani
56 ir, venir *-ano
57 vomitar *-anól
58 hoy, mañana *-anˀáqeja
59 desaperecer *-apále
60 grasa *-apijó
61 pellizcar *-apVlela
62 cera *-ápˀa
63 grupo *-ápˀa
64 masa *-apˀa
65 sufrir *-apˀa
66 terrón *-ápˀa
67 vapor *-apˀa
68 arreglar, reparar *-apˀaden
69 blanco *-apˀaká-
70 amanecer *-apˀakˀ-aqa
71 remendar *-apˀala
72 omóplato *-apˀaletˀe
73 paja *-apˀate
74 cerrar *-apˀeˀgi
75 cortar *-apˀejá-
76 mano *-apˀekˀená
77 caliente (ser o estar) *-apˀeqˀa
78 lavar *-apˀéte
79 discutir, reñir *-apˀeté
80 mojado (estar) *-apˀí
81 lamer, chupar *-apˀi
82 miel *-apˀiko
83 no poder *-apˀin
84 chupar *-apˀiqo
85 barba, pico *-apˀit
86 adorno (en el labio inferior) *-apˀit-ik
87 hermano mayor *-apˀitˀi
88 sucio *apˀjoˀj
89 cubrir, tapar, vestir *-apˀo
90 arrancar *-apˀók
91 calzado *-apˀweˀlát
92 pisar *-apˀwjaq
93 pie *-apˀwjat
94 manojo, hacer manojos *-aqa
95 también, y *-aqa, *aqˑaqa
96 no hay *aq-a-kˀa (fem.), *aqa-i-kˀa (masc.)
97 despreciar *-aqate
98 doblar *-aqam
99 estrella *aqatˀi
100 piojo *-aqˀéte
101 mentón *-aqˀád
102 cortar *-aqˀage
103 ustedes *aqˀaˀmʔi
104 tenazas (instrumento parecido a) *-aqˀápˀ
105 seco (ser o estar), duro (ser o estar) *-aqˀaqˀá
106 estornudar *-aqˀatʃˀín
107 luchar *-aqˀawo
108 estómago, vientre *-aqˀoˀm
109 yerno *-at
110 señas (hacer) *-ateké-
111 mamá *-ateʔé
112 llevar *-áti
113 ver *-ati
114 echar líquido (de un recipiente) *-ató
115 centellear, chispear *-atˀale
116 cara, rosto *-atˀáp
117 hincharse *-atˀapˀi
118 cierto (ser) *-átˀaqa
119 dedo (del pie) *-átˀe
120 nuera *-atˀé
121 rastrear *-atˀe
122 encuentro, encontrado *-atˀ-ek
123 mentir *-atˀeˀnatˀe
124 estellar, explotar, reventar *-atˀepˀi
125 pulmón *-atˀid
126 preocuparse, afligirse *-atˀitˀatˀá
127 entrar *-(a)tˀitˀe
128 lágrima *-átˀiʔ
129 hervir *-atˀjam
130 espuma *-atˀjam-aqa
131 gemir *-atˀjVte
132 bostezar *-atˀó
133 coronilla *-atˀo
134 embarcación *-átˀoko
135 hinchazón *-atˀon
136 liendre *-atˀoqomatˀá
137 golpear *-atˀoqˀen
138 corriente *-atˀow-aqa
139 fluir, correr (un líquido) *-atˀow-ate
140 quieto (estar) *-atsaqa
141 ceniza(s) *-atsi
142 grasa *-atsitV
143 dorado *atsˀiwanaqa
144 sacudir *-atsˀjól
145 trueno *-atʃákonaqa
146 tardar, tarde (ser) *-atʃep
147 garuar *-atʃi
148 mejilla *-atʃikʔe
149 axila, sobaco *-atʃiqataki
150 enamorarse *-atʃoki
151 golpear *-atʃˀakˀan
152 junto a, al lado *-atʃˀape
153 contenido *-atʃˀé
154 madera, labrar (madera) *-atʃˀék
155 oír *-atʃipˀatˀe
156 labio (superior) *-atʃˀípi
157 tapir *-atʃˀipiqáqa
158 madurar, envejecer *-atʃˀóqʔa
159 pantorrilla *-atʃˀóte
160 saltar, bailar *-atʃˀóte
161 hambriento (estar) *-aw
162 descendiente *-awa
163 andar, caminar *-awalek
164 nieto *-awálo
165 caudaloso *awaqa
166 causante (ser), culpable (ser) *-awaqátˀe
167 carpincho, vizcacha *awaqe
168 enojo, enojarse *-awela
169 sorpresa, miedo *-awela
170 aire, soplar *-awen
171 medio (en el) *-awen(V)
172 atardecer, oeste *-áwi
173 mortero *-awijó
174 sangre coagulada *-awiˀlotˀa
175 muchacho *-awinkˀa
176 Venus (planeta) *-áwi-ʔtʃi
177 asar *-awó
178 fornicar *-awóko
179 flor *-awoqó
180 sangre *-awot
181 hacer *-awoʔó
182 ala *-aˀwá
183 negro *-aˀwed
184 arder, quemarse *-aˀwí
185 pararse, subir *-aˀwi
186 aunque *-aʔitˀeqa
187 agutí, conejo *Canakiʔtʃik
188 no (negación predicativa) *Caqa
189 contra (estar en) *-daqa
190 usar *-dilam
191 extendido, vertical *ˀda
192 uno (extendido, vertical) *-ˀda-
193 extendido, horizontal *ˀdi
194 isla, banco de arena *ˀdileko
195 marcar *-ede
196 niño *-eˀga
197 nombrar, llamar *-ej
198 yo *ejéˀm
199 madurar, fructificar, maduro (estar) *-eji
200 detenerse *-eˀjikV
201 ¿qué?, ¿quién? *éka
202 ir *-eko
203 ya *ékote
204 blanco *-elajka
205 contar, numerar *-elawate
206 hamaca (para dormir) *-elatí
207 alto *elék
208 largo *-eloko-ʔaji
209 aparecer, mostrar *-eloqó
210 contar, narrar *-eloqote
211 enfermedad, fiebre *-elVlaqa
212 fruta (genérico) *eˀl-á
213 hombre *eˀle
214 comer, comida *-eˀlíko
215 helada, escarcha *eˀloˀní
216 esfera *-ema
217 hablar *-ematˀe
218 copete, penacho *-émi
219 sentir, percibir *-émV
220 amar, querer *-eˀmaˀn
221 ola *epe̓qa
222 garrote, maza *epon
223 chato, plano *-epˀa, -epˀá-qa
224 planta (especie) *epˀí
225 desplumar *-epˀwek
226 soltar, dejar *-eqʔaˀn
227 tábano *eqˀoka
228 rojo, sangre *-etˀekˀe
229 rociar *-etˀikˀe
230 tuerto (ser o estar) *etˀowin-
231 soplar, ¿y aspirar? *-etʃjod
232 pez (especie) *etʃˀalo
233 áspero (ser) *-etʃˀaqá
234 gusano, lombriz *etʃˀawide
235 sarna, sarnoso (ser o estar) *-etʃˀeqa
236 raspar, rascar *-etʃˀi
237 huérfana, hijastra *-etʃˀj-o
238 tía *-etʃjód-ʔo ~ *-etʃjód-o
239 escama, verruga *-étʃˀo
240 morder *-ewak
241 hombro *-ewáke
242 despertar *-ewekˀa
243 cansarse, cansado (estar), pereza (tener), perezoso (ser) *-ewela
244 enredar *-ewelV
245 neblina, rocío *ewi
246 palitos para encender fuego *-ewi
247 rasguñarse *-ewik
248 despedazar *-ewiki
249 vida, vivir *-ewiqa
250 ropa *-ewó
251 lluvia *eˀwikˀi
252 *éʔe
253 nombrar, llamar *-eʔeˀn
254 nombre *-eʔeˀn-aqáte
255 joven, muchacho *eʔoneqa
256 dormir *-eʔotˀé
257 a causa de (coordinante / subordinate causal), porque *-eʔqoʔoti
258 encender *-gede
259 nuevo, nuevo (ser) *-géla
260 imitar *-gena-qate
261 salobre (ser), salado (ser o estar) *-gVtˀja
262 soñar *-ˀgem
263 ruido *-ˀgiˀgi
264 desear *-idjáqe
265 allá *iˀda
266 dos (extendidos, verticales) *iˀda-wa
267 allá *iˀdi
268 dos (extendidos, horizontales) *iˀdi-wa
269 senda, sendero *-ik
270 terminar *-ikod
271 intentar, probar *-ikʔén
272 cantidad *-ikˀa
273 ceremonia, fiesta *-ikˀiˀjaqe
274 destino *-ikˀjaq
275 como (ser), igual (ser) *-ikˀjaqem
276 hombro *-ilak
277 desparramar(se), dispersar(se) *-ilaka
278 grillo, langosta *ilék
279 sandía (silvestre) *ileká
280 blando (ser o estar) *-ili
281 palo santo (Bulnesia sarmientoi *ilik-iko
282 revolver, dar(se) vuelta *-iloqʔo
283 espalda, techo *-iˀlaqa
284 morir *-iˀléw
285 matar *-iˀléw-ate
286 hipo *-imaʔqá
287 nariz *-imíqˀo
288 algarroba *inaqa
289 verano (y, por extensión semántica, año) *inaqá
290 aqui *iˀna
291 dos (no extendidos, tridimensionales) *iˀni-wa
292 descascarar *-iqala
293 techo *-iqela(-qa)
294 pene *-iqote
295 apuntar *-iqˀé
296 gota, gotera, gotear *-itˀé
297 gustar *-itˀen
298 resina *-itˀjáʔqa
299 calentar(se) *-itˀón
300 puma (Puma concolor) *itʃe
301 barro *-itʃˀoqa
302 arrugarse *-iweqʔa
303 cantidad *-iwóqˀote
304 ocupar *-iˀwaqˀen
305 obedecer *-iʔaqade
306 saber, entender *-iʔatsˀén
307 casi *jamekˀetˀa
308 todavía *jaq
309 extrañar *-jatˀa
310 de repente *-jeqotˀi
311 desdicha *-jeʔqˀod-áqa
312 compadecerse *-jeʔqˀod-én
313 desdichado, desdicha *-jeʔqˀod-ik
314 obligar *-jidá
315 tropezar *-jiʔqo
316 animal *-jitʃé-qa-k
317 pedir, querer *-jiqe
318 amanecer *-jiʔekoj
319 perder *-jVte
320 hechizar, pronunciar un encantamiento *-ˀja-qˀan
321 padre *-ˀjod
322 madre *-ˀjod-ó
323 agua *-ˀjokote
324 chancho del monte, pecari (Tajassu pecari) *-kedǎke
325 yaguareté *keˀdjóko
326 comer *-kége
327 grano (grande) *-ketˀé
328 robusto (ser) *ketʃˀa-
329 afilar *-kewoko
330 atar *-kojeni
331 roncar *-kokˀom
332 moco *kópˀid
333 abrir *-kotʃˀá
334 olfatear *-kowi
335 sonreír, suspirar *-kowi
336 ausente, fuera de la vista *kˀa
337 uno (ausente, fuera de la vista) *-kˀa
338 cuchillo, cincel *-kˀate
339 herido (estar) *-kˀelo
340 almeja *kˀená
341 oreja *-kˀetˀélV
342 espina *kˀetsi
343 guacamayo, cotorra *kˀilike
344 señas (hacer), saludar *-kˀin
345 doler, dolor *-kˀiʔ
346 lagartija *kˀolaqa
347 pez (especie) *kˀoté
348 también *kˀotsV
349 pelota *-kˀVleke
350 paz (estar en) *-lakˀítˀi
351 sonar *-lam
352 reunir(se) *-lapˀo
353 período, tiempo *láqˀotˀ
354 río *latiwˀgé
355 mudarse, cambiar de lugar de residencia *-látˀi
356 miel, abeja *lawójkˀe
357 dulce (ser o estar) *-leˀdi
358 empadado (estar) *-lemV
359 enrollar *-lepˀate
360 vibora, serpiente *léqˀa
361 después (de mucho tiempo) *leʔeki
362 ganas (tener) *-lida
363 palo para sostener el techo *-like
364 rodilla *-likete
365 empujar *-likóte
366 árbol (especie) *lilom-iko
367 sonar *-lim
368 luchar, pelear *-lóke
369 zapallo, calabaza *lotˀáni
370 enfrente, enfrente (estar) *-loqʔo
371 árbol (especie) *lVqawjaqˀa-iko
372 reír (transitivo) *-ˀlatʃi
373 reír (intransitivo) *-ˀiatʃi-ʔaqan
374 orilla *ˀlenjoqá
375 otro *ˀlijV
376 chupar *-ˀlip
377 ver, mirar *-ˀlo
378 calmar *-ma
379 cuando, todavía *maˀle
380 azulado *málqˀad
381 cualquiera *matˀi
382 que *me
383 lugar de descanso *-med
384 decir *men
385 vas, ¡vete! *mo
386 abuela *ˀmi?
387 pulga *naloqo
388 luz (natural), sol, día *nalóʔ
389 dejar *-nanja-
390 cuando (no futuro) *náqa
391 gusano *nateteqa
392 ave (especie) *natote
393 después (de poco tiempo) *nátˀeg
394 caracol *natʃéjo
395 chuña (Cariama cristata) *natʃi-niko
396 tubérculo (similar a mandioca) *nawjék
397 satisfacción *naʔats-ik
398 nuca *-náʔqe
399 inundación *neˀdep
400 campo *nepˀodek
401 gatear *-neqalek
402 fruta (determinada) *newakˀé
403 ¡toma!, ¡agárralo! *neˀa
404 árbol *něʔaˀle
405 olor, hedor *-nik
406 gusano *nikotʃaqa
407 forúnculo *-niloko
408 culpar *-nimaqá
409 llorar *-nojéˀn
410 torcer *-noke
411 ciempiés, escorpión *noqo
412 quebrar *-noqʔen
413 siempre *noqˀáʔ
414 hurón *noqˀo
415 algarroba *noqˀolaqa
416 día *noʔaqʔa
417 árbol (especie) *nVd-íko
418 arrancar hierba *nVʔtek
419 revolver *-n-wid-igˀi
420 próximo, en movimiento *ˀna
421 uno (próximo, en movimiento) *-ˀna-
422 no extendido, tridimensional (clasificador deíctico) *ˀni
423 uno (no extendido, tridimensional) *-ˀni-
424 sentado (estar), sentarse *ˀni-(tˀ-)iˀni
425 noche, oscuridad *ˀnoʔále
426 dejar, abandonar *-oˀjá
427 cargar *-oˀjaq, *-oˀjak
428 casa, toldería, familia *-óˀjik
429 acostumbrarse *-okˀa
430 envidiar *-okˀija
431 cicatrizar *-okˀoni
432 derribar, derrumbar *-olátˀi
433 raspar *-olek
434 despreciar *-(o)lekede
435 sostener, sujetar, detener, defender *-oli
436 apresurarse, apurarse *-oli(-tˀa)
437 impedir, negar, mezquinar *-olja
438 testículos *-óˀla
439 fuego *-oˀlét
440 acostarse *-oma
441 trampa *-óna
442 solo *one-
443 volver *-opˀil
444 buitre (Coragyps atratus) *opˀowé
445 apartar(se) *-oqó
446 hastío (tener), aburrirse *-oqolo
447 o *-oqoʔa
448 solamente *oqˀa
449 manso (ser), amansado (estar) *-oqʔo
450 crujir *-oqˀo
451 caña (para flechas) *-oqˀotˀá
452 otoño, invierno *otˀap
453 leche *-ótˀi
454 gordo (ser o estar) *-otˀjaqa
455 silbido, silbar *-otˀjeqʔoˀn
456 fijar en un lugar, clavar, colocar *-otˀon
457 silencio, silencioso *-otˀoqˀo
458 nalgas *-otʃˀap
459 hechizar, pronunciar un encantamiento *-otʃˀi
460 cortar cabellos *-otʃˀotˀek
461 mellizos, gemelos *owadjá?
462 comenzar *-owe
463 diente *-owe
464 pensar, entender *-owe
465 cuidar(se) *-owet
466 alcanzar *-owid
467 atrás de *-ówid
468 volver *-owid
469 flecha, punta (de flecha) *-owiko
470 mucho(s) *owite
471 hacer *-oʔen
472 trabajar *-oʔen-áte
473 temer, miedo (tener) *-óʔi
474 acostado (estar), acostarse *-oʔo
475 malo *paˀják
476 más, más (ser) *pake
477 cuerpo *-pǎtˀa
478 errar, equivocarse *-patˀa
479 tronco, raíz *-pat?ád
480 nido *-patˀó
481 pisar, tropezar *-pe-
482 pelota, bola *-pelekˀe
483 emparejar *-peqatˀe
484 oso hormiguero *petˀájo
485 hormiga *petʃˀó
486 cielo *piˀgéˀm
487 mandioca *pijóko
488 rodear *-potˀa
489 resfriarse, moco, flema *-pwVleqe
490 noticia, informar, avisar *-pwatik ~ *-pwadik
491 cangrejo *-pweˀdákoqo
492 cuerno, gajo *-pwéwe
493 cornudo *-pwēwe-(ˀ)naqa
494 rápido (ir) *-pˀadi
495 calambre (tener), adormecerse el pie *-pˀawe
496 arriba (estar), encima (estar) *-pˀe
497 cazar *-pˀed-aqan
498 delgado (ser), flaco (estar) *-pˀege
499 planta (especie) *pˀeˀlak
500 pisar, patear *-pˀet-
501 disparar (flechas) *-pˀetˀen
502 colocar, poner *-pˀe-ʔaqan
503 arma (arrojadiza) *-pˀokˀen-ik
504 hierba, pasto, paja *-pˀokʔo(ˀ)djaqa
505 tropezar *-pˀoqél
506 sombra, oscuridad *-pˀwal
507 araña, escorpión *pˀwaˀlVtˀV
508 viuda *pˀwatʃoj
509 ciego *qa-eˀla-qˀa
510 no poder, necesitar *-qalán
511 difícil, difícil (ser) *qalá-qa
512 dificultad *-qal-aji-k
513 granizo *qalatˀi
514 cebolla (planta parecida a...) *qalatˀi
515 cháguar, caraguatá (Deinacanthon urbanianum) *qalitˀé
516 encender *-qate
517 esconder *-qaté
518 resbalar *-qatsˀile
519 abeja, avispa *qatˀé
520 parpadear, guiñar los ojos *-qatˀékoqo
521 armadillo *qatˀowi-aqaji-k
522 ojo *qekˀege
523 garganta, collar *-qelá
524 ronco (estar), roncar *-qelá
525 cuello *-qetʃóte
526 nada, no hay *qewa
527 favorecer *-qewa
528 chamuco, biguá *qodipˀe
529 débil (ser o estar) *-qomi
530 pierna (parte inferior) *qoˀná
531 teñir, tintura *(-)qotˀile
532 pava de monte, charata (Ortalis canicollis) *qotˀíwini
533 amarillo *-qowi
534 amarillento *-qowi-ʔaqa
535 víbora, serpiente *qowidí
536 mosquito *qwanadó
537 detenerse *-qˀaqe
538 encontrar *-qˀate
539 harto (estar), vomitar *-qˀem
540 gente, persona *qˀo(ˀm)
541 nosotros *qˀoˀm
542 codo *-qˀoté
543 paloma *qˀotˀaʔ
544 nudo *qˀotˀe
545 débil (ser o estar) *qˀowa-
546 si... (condicional) *taqa
547 conejo, rata grande *tˀakím
548 sureño *tˀakí-ʔtʃe-k
549 enceguecido (estar) *-tˀako
550 atragantarse *-tˀapˀela
551 caparazón, concha *tˀápˀini
552 también *tˀaqá
553 chajá *tˀaqaqa
554 caña tacuara *tˀaqatˀe
555 papá *-tˀaʔá
556 mancha, raya *-tˀe
557 hornero (Fumarius rufus) *tˀed
558 pelo, cabello, peinar *-tˀek
559 chorlito *tˀekeleke
560 ir, venir *-tˀek-ʔen
561 cuervo (Coragyps atratus) *tˀeketʃˀV
562 antiguo *tˀeki
563 borrar, borroso (ser) *-tˀel-aqate
564 tero (Vanellus chilensis) *-tˀeˀlˑtˀeˀl
565 cuidar(se) *-tˀen
566 aplastado *tˀepˀa-qa
567 aplastar *-tˀepˀaq-ate
568 sobrina *-tˀetʃˀe
569 sobrino *-tˀetʃˀe-k
570 pierna *-tˀi
571 ave acuática (especie) *tˀijo
572 apretar *-tˀikaqa
573 ratón *tˀíkaqa
574 sacudir *-tˀikóqo
575 polilla *tˀikoqon
576 picante (ser o estar) *-tˀim
577 mover *-tˀinaqa
578 ciervo *tˀiqa-niko
579 caburé (Glaucidium brasilianum) *tˀol
580 aunque *tˀoma
581 cintura *tsekʔe
582 dar *-tsikotˀe
583 cernir, zarandear *-tsikV
584 palmera (Copernicia alba) *tsjáwa
585 cornear, dar cornadas *-tsókoqa
586 rojo, sangre *tsˀakód
587 sonar *-tsˀimaqa
588 lagarto, iguana *tʃálikaji-k
589 ruido, ruido (hacer) *-tʃˀaqˀe
590 pez (especie) *tʃátʃinaqa
591 tal vez *tʃimeʔ
592 recompensar, vengarse *-tʃitˀé
593 norte *tʃiˀwa
594 distante, en movimiento *-tʃo
595 uno (distante, en movimiento) *-tʃo
596 moler, picotear *-tʃoko
597 árbol (especie) *tʃˀaláqˀa
598 soltero *-tʃˀamaqáji-
599 liviano (ser) *-tʃˀate
600 mecer, columpiar *-tʃˀi
601 antiguo *tʃˀiqo
602 hacer entrar, entrada *-tʃˀom
603 hermano *-tʃˀoʔowa
604 cónyuge *-Vˀdawá
605 algarroba *Vlaqˀa
606 algarrobo (especie) *Vlaqˀ-íko
607 buscar *-Vle
608 brote, retoño *-VlelVqá
609 ‘límite *-Vléqo
610 poner en *-Vli
611 bebida (fermentada, alcohólica) *-Vt-áqa
612 esclava *-Vtˀá
613 hablar *-Vtˀáqa
614 mosca *Vtˀaqa
615 pecho (de hombre) *-Vtˀéqe
616 ayudar *-Vtsˀawá-n
617 algarroba, algarrobo (especie) *waˀjek
618 garza (especie) *waka
619 romperse *-wakˀáke
620 planta (especie) *wáloqˀo
621 ave (especie) *wáqˀap
622 ¿dónde?, donde *waʔaqé
623 garrapata *wedele
624 mal (hacer) *-wela
625 parte (ser) *-wen
626 ver, mirar *-wen
627 cuñado *-wet
628 avispa *wetˀeˀlo
629 veneno *wetʃˀeqa
630 espíritu *weweko
631 temblar *-wiloqólo
632 pedo, peerse *-witˀi
633 guerrear *-witˀidi
634 cuerda, atar *-witsˀe
635 aire, viento, soplar, respirar *-wokˀo
636 cocinado, guisado *-woˀl-ek
637 paloma *wotˀíp
638 arco iris *wotʃˀáko
639 escuerzo *ˀwága, *ˀwágaˑˀwága
640 mano *-ˀwaqa
641 golpear *-ˀwaq-ʔén
642 casa, toldería, familia *-ˀwatˀa
643 esperar *-ˀwatˀV
644 agujero *-ˀwVˀg
645 tatuaje, pintura (corporal) *-ʔaˀde
646 lado *-ʔají
647 acertar (con proyectil) *-ʔajtˀV
648 ¡ay! *ʔakáji
649 sarpullido, grano (en el cuerpo) *-ʔaketˀe
650 cuero, piel *-ʔáko
651 comadreja (Didelphis albiventris) *ʔal
652 pedazo, parte, parte (ser), despedazar *-ʔalekˀé
653 calvicie, calvo (estar) *-ʔalem
654 garza (especie) *ʔaletˀa
655 saliva *-ʔaˀlé
656 tierra *ʔaˀléwa
657 mujer *-ʔaˀlo
658 ¿qué?, ¿quién? (tema base de interrogativos) *ʔame
659 manosear *-ʔamén
660 *ʔaˀm
661 burla, burlado *-ʔan-ek
662 arruinar *-ʔáqate
663 atravesar *-ʔaqatʃˀa
664 respiración *-ʔati
665 no *ʔatˀe
666 viento *-ʔatˀV
667 rápido (ir), primero (ir) *-ʔawe
668 ‘pecho (de mujer)’ *-ʔaweletˀe
669 jugo *-ʔegi
670 temblar *-ʔekˀí
671 espina *-ʔeˀlé
672 apagarse *-ʔem
673 apagar *-ʔem-ate
674 empacho, borrachera, empacharse, emborracharse *-ʔemaqa
675 izquierda, zurdo *-ʔemáqa
676 decir *-ʔen
677 disponer *-ʔenaʔá
678 tejer *-ʔeqon
679 buscar agua, beber *-ʔete
680 remedio *-ʔetˀád
681 curar(se) *-ʔetˀad-én
682 invierno *ʔetˀaˀm
683 frío (hacer o tener) *-ʔetˀé
684 vena *-ʔetˀotá
685 estar en *ʔetˀV-
686 temer, miedo (tener) *-ʔetsˀi
687 hierba, pasto *ʔéwaqa
688 huir, escapar, liberar(se) *-ʔilote
689 casa *ʔiˀmék
690 palo, leña, madera, árbol *ʔipˀwáqo
691 salir, echar *-ʔoˀd
692 ahogado *ʔokaq-aji-k
693 lamer *-ʔokˀel-
694 sacar *-ʔola
695 quedarse *-ʔóna
696 fuerte, valiente *-ʔonjaqá-ji-
697 acaso *ʔotaqá
698 despreciar *-ʔotˀán
699 caer *-ʔotsi(-tˀ-iˀni)
700 menor (ser el o la) *-ʔótʃa
701 ave *ʔVˀléqa
702 excremento *-ʔVtˀ-ek, *-ʔVtˀ-aqa
703 arbusto, bosque (de arbustos) *ʔVtˀi
704 animal *-inikó
705 fruta *-a
706 planta leñosa *-iko
707 diminutivo *-nV
708 perteneciente a... (nominalizador denominal) *-ʔtʃi
709 que tiene mucho... (nominalizador denominal y deverbal) *-(ˀ)naqa
710 que hace o tiene mucho... (nominalizador denominal y deverbal) -tʃˀaqa
711 acompañante (nominalizador denominal y deverbal) -awa ~ *-aqawa
712 lugar para... (nominalizador denominal y deverbal) -alat ~ *-aqalat
713 atributivo (nominalizador deverbal) -ʔáji ~ *-aqʔáji
714 instrumento para... (nominalizador deverbal) -aqate
715 resultado (principalmente abstracto) (nominalizador deverbal) *-aqek
716 estado (nominalizador deverbal) *-aqa ~ *-qo
717 lugar en que... (nominalizador deverbal) *-ʔat ~ *-aqʔat
718 cualidad de (color), matiz de (color) (nominalizador deverbal) *-ʔaqa
719 resultado / objeto de la acción (nominalizador deverbal) *-ek
720 todo(s), entero (cuantificador total) *-ʔawéʔke ~ *-tˀaweʔke
721 cada (distributivo) *-pekˀe
722 uno(s) con otro(s) *-ʔake
723 hacia abajo *-ˀni
724 hacia adentro *-wo
725 hacia afuera *-ekˀe
726 hacia arriba *-Ciˀgeˀm
727 transitivizador agentivo *-aqen
728 transitivizador causativo *-aqatˀite
729 transitivizador instrumental *-aqate ~ *-ate
730 verbalizador denominal *-é(ˀ)n ~ *-ʔé(ˀ)n
731 I. persona singular ░ *ej- ~*j- (/J_V) ~ *ji- (/_C)
732 Ia. persona plural *qoˀd- (/_V) ~ *qo-ː(/_V)
733 2a. persona singular *qaˀd- (/_V) ~ *qa-:(/_C)
734 3a. persona (sustantivos alienables) *e(ˀ)l- ~ *(ˀ)1-
735 impersonal *en- ~ *n-
736 Ia. persona singular *i-n-
737 la. persona plural *qo-n-
738 2a. persona singular *qa-n-
739 3a. persona *Ø-n-
740 alienabilizador *n-
741 (alomorfo de) femenino *-ʔé
742 (alomorfo de) femenino *-a
743 femenino humano *-o ~ *-ó - *-ʔo
744 masculino *-ik
745 (alomorfo de) paucal *-Vdi (C/_) ~ *-di (V/_)
746 (alomorfo de) paucal *-qa, *-qˀa
747 (alomorfo de) paucal *-ʔo ~ *-o
748 multitudinal *-(V)dipˀi
749 plural distributivo *-ʔaˀl
750 colectivo *-pˀí
751 colectivo (principalmente en sustantivos referidos a vegetales) *-tʃate
752 femenino *a-
753 masculino *e-
754 dual *-wa
755 negación léxica *aqa-
756 1ᵃ persona singular activa *tʃV- (/-C) ~ *etʃ- ~ *tʃ- (/-V)
757 1ᵃ persona plural activa *tʃ(V)-...-ʔaqa
758 2ᵃ persona singular activa *ʔa-
759 2ᵃ persona plural activa *ʔa-...-ʔi
760 3ᵃ persona activa (alomorfo) *ji- (/_C) ~ *j- (/-V)
761 3ᵃ persona activa (alomorfo) *w-
762 3ᵃ persona activa (alomorfo) *Ø-
763 1ᵃ persona singular estativa *i-d-
764 1ᵃ persona plural estativa *qo-d- ~ *qo-
765 2ᵃ persona singular estativa *ʔa-d-
766 2ᵃ persona plural estativa *qa-d-...-ʔi
767 3ᵃ persona estativa *Ø-d-
768 1ᵃ persona singular media *i-n-
769 1ᵃ persona plural media *i-n--...-ʔaqa
770 2ᵃ persona plural media *ʔa-n-...-ʔi
771 2ᵃ persona plural media *ʔa-n-...-ʔi
772 3ᵃ persona media *Ø-n-
773 diátesis estativa *d-
774 diátesis media *n-
775 plural de 1ᵃ. persona *-ʔaqa
776 plural de 2ᵃ. persona *-ʔi
777 intensivo, durativo *-apeke
778 repetitivo, continuativo *-(tˀ)-aʔki
779 1ᵃ persona singular objeto indirecto *-i
780 1ᵃ persona plural objeto indirecto *-qo
781 2ᵃ persona singular objeto indirecto *-qa
782 3ᵃ persona objeto indirecto *-é
783 adesivo *-lékʔe
784 alativo (+humano) *-ʔa
785 alativo (-humano) *-kʔe
786 benefactivo (alomorfo) *-ma
787 benefactivo (alomorfo) *-dom
788 comitativo *-aqawa ~ *-ʔawa
789 dativo *-waʔ
790 locativo *-ˀgi
791 opositivo *-ˀgetˀe
792 marcador de caso oblicuo *ke

Ceria & Sandalo (1995) edit

No. English gloss Proto-Waikurúan
1. absent *kːæ
2. against *gːetː
3. arrow *upik
4. aunt *ædʸyudu
5. back *elːæɢo
6. belly, stomach *wæqːumː
7. bite *æŋæg
8. blind *ɢo(e)lːaɢa
9. blood *æwudi
10. body *abatːa
11. bone, skeleton *bitV
12. bring *ade(ː)g
13. brother *ukyua
14. chest *atːœqe
15. child *ügːat
16. chin *(a)qːad
17. claw *akya
18. cloud(s) *lolːok (?)
19. coming *nːa
20. corn *ætokːolːa
21. cry (v) *nuyenː
22. day *noːqːo
23. die (v) *elːew
24. dirty *apːyoy
25. downward *nːi
26. dream (v) *egːemː(at)
27. dust *amːuɢːu
28. earth, soil, pottery *apalwa
29. eye *gaylkːoːɢe
30. face *adyikːe
31. fat (n) *adyi
32. father *atːaː
33. fire *ulːek
34. fish *nyːoɢo
35. flower *awuɢːu
36. foot *awːyad
37. fruit *ælːa
38. get married *(w)adːon
39. get.close (v) *pːœgːi
40. go(v) *gœ
41. going *dʸu
42. grandmother *kœmːe
43. grass *adːægːo
44. hand *abːaq
45. head *ak
46. help (v) *ætʸawŋa
47. hit (v) *atʸækːon
48. hither *nː
49. hole *abːæ(ː)gi
50. honey *dapːigo
51. house *mːegi
52. hunting *awüː
53. husband *wa
54. I *ayemː
55. ice *ælːunːi
56. inside *ngːi
57. inward *wu
58. jaguar *gedyugo
59. jaw *adʸikːe
60. kill (vt) *ælːowad
61. knot *qːutːe
62. laugh (v) *lːadʸi
63. leg *tːi
64. lice *apa(ː)ɢːatːe
65. lie (v) *atːenːatːi
66. lie down *ŋoː
67. look for (vt) *œlːæn
68. lying *dːi
69. make *u(e)n
70. man *ælːe(ː)
71. milk *otːid
72. moon *epʸenay
73. mother *ædeː
74. mother-in-law *okʸü
75. mouth *olːap
76. name *Co(ː)nːaɢːad
77. nephew *ayːu
78. nose *imiqː
79. place *yiɢːu
80. play *alːüt
81. push (vt) *amːaɢa
82. put (vt) *itʸum
83. river *ladigːœ
84. road, way, path *nayːig
85. saliva *awalːen
86. salt *yoket
87. sand *Cutiwa
88. see *ilːoː
89. seed *olːa(g)
90. shoe *awːelːad
91. sing (vi) *goːnː
92. sister *üwalːo
93. sitting *nːi
94. sky *bigːimː
95. sleep (vi) *yuːtːe
96. snake *aqæ(ː)di
97. snore (vi) *gukːum
98. speak (vi) *œtːaɢam
99. standing *dːa
100. star *yutœ
101. stick *iwoɢːo
102. suck (vi) *lːib
103. tapir *lyiwːœɢa(q)
104. think *owæ
105. tooth *uwe
106. transitivizer *-(a)ɢːænː
107. upward *bʸigːim
108. wait *bːatː(oːn)
109. wake.up (vi) *œwikːa
110. want (vt) *æmːanː
111. wasp *lowoyɢa
112. we *(o)qːumː
113. wing *abːa
114. winter, cold *wætːomː
115. woman, wife *üwa; *alːo
116. womb *agelːe
117. you (SG) *aqːa(ː)mːi
118. you (PL) *aqːa(ː)mːi-i
119. 1SG active *dʸ-
120. 2SG active *a- (or *æ)
121. 3SG active *i- ~ *dː-
122. 1PL active *dʸ- ... -aɢːa
123. 2PL active *a- ... -i
124. 3PL active *i- ~ dː- ... -edː
125. 1SG inactive *idː-
126. 2SG inactive *adː-
127. 3SG inactive *l- ~ *n-
128. 1PL inactive *ɢodː-
129. 2PL inactive *ɢadː-
130. 3PL inactive *l- ~ *n- ... -edː

References edit

  1. ^ Viegas Barros, J. Pedro. 2013. Proto-Guaicurú: Una reconstrucción fonológica, léxica y morfológica. (LINCOM Studies in Native American Linguistics.) München: LINCOM. 364pp.
  2. ^ Ceria, Verónica G., Sandalo, Filomena (1995) “A Preliminary Reconstruction of Proto-Waikurúan with Special Reference to Pronominals and Demonstratives”, in Anthropological Linguistics[1], volume 37, number 2, [Anthropological Linguistics, Trustees of Indiana University], →ISSN Invalid ISSN, →JSTOR, pages 169–191.
Vocabulary lists of Amerindian languages
North America

Amerindian • p-Amerind • p-Eskimo • p-Na-Dene • p-Athabaskan • p-Algonquian • Beothuk • p-Iroquoian • p-Siouan • Caddoan • Yuchi • Kutenai • Chinook • p-Sahaptian • p-Takelman • p-Kalapuyan • Alsea • p-Wintun • Klamath • Molala • Cayuse • Coos • Lower Umpqua • p-Utian • p-Yokuts • p-Maidun • p-Salishan • p-Wakashan • p-Chimakuan • p-Hokan • p-Palaihnihan • Chimariko • Shasta • Yana • p-Pomo • Esselen • Salinan • p-Chumash • Waikuri • p-Yuman • p-Yukian • Washo • p-Kiowa-Tanoan • p-Keresan • Coahuilteco • Comecrudo • Cotoname • Karankawa • Tonkawa • Maratino • Quinigua • Naolan • p-Muskogean • Natchez (Swadesh) • Atakapa • Adai • Timucua

Central America

p-Oto-Manguean • p-Oto-Pamean • p-Central Otomian • p-Otomi • p-Popolocan (p-Mazatec) • p-Chinantec • p-Mixtec • p-Zapotec • p-Uto-Aztecan • p-Aztecan • Purépecha (Swadesh) • Cuitlatec • p-Totozoquean • p-Totonacan • p-Mixe-Zoquean • Highland Chontal • Huamelultec • Tequistlatec • p-Huave • p-Mayan (Swadesh) • Xinca • p-Jicaque • p-Lencan • Lenca • p-Misumalpan

South America

p-Cariban • p-Taranoan • p-Chibchan • p-Barbacoan • Páez • p-Pano-Takanan • p-Panoan • p-Makú • Hupda • p-Tukanoan • p-Arawan • Harákmbut–Katukinan • p-Cahuapanan • p-Choco • p-Guahiban • p-Shuar • Candoshi • p-Shuar-Candoshi • Achuar • p-Nambikwaran • Tinigua • Timote • p-Lule-Vilela • Vilela • Chamacoco • Allentiac • Chaná • Arutani-Sape • p-Bora-Muinane • Bora • p-Witotoan • Witoto • p-Macro-Daha • Sáliba • Piaroa • Ticuna • Yuri • Caraballo • Andoque • p-Mataguayo • p-Guaicurú • Guachi • Payagua • Mura • Pirahã • Matanawi • Quechumaran • Quechuan • p-Zaparoan • p-Peba-Yagua • Iquito • p-Chapacuran • Andaqui • Guamo • Betoi • Kamsá • Otomacoan • Jirajaran • Hibito-Cholon • Cholón • Sechura-Catacao • Sechura • Culli • Mochica • Esmeralda • Taushiro • Urarina • Aiwa • Canichana • Guató • Irantxe • Aikanã • Kanoé (Swadesh) • Kwaza • Mato Grosso Arára • Munichi • Omurano • Puinave • Leco • Puquina • Ramanos • Warao • Yaruro • Yuracaré • Yurumangui

South America (NE Brazil)

Katembri • Taruma • Yatê • Xukurú • Natú • Pankararú • Tuxá • Atikum • Kambiwá • Xokó • Baenan • Kaimbé • Tarairiú • Gamela

South America (Arawakan)

p-Arawakan • p-Japurá-Colombia • p-Lokono-Guajiro • Wayuu • p-Mamoré-Guaporé • p-Bolivia • p-Mojeño • p-Purus

South America (Macro-Jê)

p-Macro-Jê • Rikbaktsa • p-Jê • Jeikó • p-Jabuti • p-Kamakã • Kamakã • Maxakali • Chiquitano • Dzubukua • Oti • p-Puri • p-Bororo

South America (Tupian)

p-Tupian • Puruborá • Karo • p-Tupari • p-Maweti-Guarani • p-Tupi-Guarani • Guaraní