Payne (1981)
edit
No. |
Spanish gloss |
Proto-Shuar
|
1 |
caña de azúcar |
*pagaata
|
2 |
huangana |
*páki
|
3 |
tapir, sachavaca |
*pamáu
|
4 |
piedra suave; rocas |
*pámpa
|
5 |
piraña; caribe (pez) |
*páni
|
6 |
boa |
*pangki
|
7 |
hacer con madera |
*papá-
|
8 |
balsa |
*pápangku
|
9 |
hacer nido |
*pásu-
|
10 |
piso |
*páta
|
11 |
cansarse |
*pimpí-
|
12 |
gavilán |
*pínchu
|
13 |
plato de barro |
*piníngka
|
14 |
avispa pequeña |
*piyu
|
15 |
lateralmente; lado |
*pee
|
16 |
cama |
*pegáka
|
17 |
lleno |
*pigákuu
|
18 |
poner huevos |
*petsá-
|
19 |
vestido |
*pee-tái-
|
20 |
relámpago |
*pééma
|
21 |
enredar |
*pempé-
|
22 |
enroscar |
*pénu-
|
23 |
bueno o agradable |
*péngkenga
|
24 |
sapo |
*puwáchi
|
25 |
pálido |
*putsu
|
26 |
quedar |
*puhá-
|
27 |
blanco |
*púhu
|
28 |
lechuza |
*púmput(u)
|
29 |
cerrar los ojos |
*pusá-
|
30 |
savia |
*púwa-
|
31 |
rana |
*puwínta
|
32 |
arpón |
*púya
|
33 |
decir |
*ta-
|
34 |
venir de abajo |
*ta
|
35 |
trabajar |
*ta(ká-)
|
36 |
cargar en la mano |
*taka-
|
37 |
guacamayo; amarillo |
*takúmpe
|
38 |
liso |
*taménga
|
39 |
hamaca |
*támpu
|
40 |
estera |
*tanísha
|
41 |
caña brava |
*tangkána
|
42 |
domesticado |
*tangku
|
43 |
tabla en que se hacen ollas |
*tátangki
|
44 |
pájaro carpintero |
*tatashama
|
45 |
corona |
*tawáasa
|
46 |
rodilla |
*tikíshi
|
47 |
hilo para amarrar vestido |
*tingingkása
|
48 |
grillo |
*tingkisháapi
|
49 |
nuez de la garganta |
*títi
|
50 |
alacrán |
*titíngki
|
51 |
piojo |
*téma
|
52 |
tener comezón; está irritado |
*tengé-
|
53 |
acostarse |
*tepa-
|
54 |
mosca |
*téte
|
55 |
atascar |
*tuhí-
|
56 |
caída de agua |
*túna
|
57 |
araña chica |
*túnchi
|
58 |
vuelta del río |
*tuniku
|
59 |
aljaba (calabaza en que se guarda algodón) |
*túnta
|
60 |
arco iris |
*tungkiyángka
|
61 |
huacara-pona, chonta |
*tuntúwampi
|
62 |
tambor |
*túntuwi
|
63 |
espalda |
*tuntúpe
|
64 |
deshacer |
*tunga-
|
65 |
laringe; nuez de la garganta |
*tungú
|
66 |
bejuco |
*káapi
|
67 |
mosca pequeña |
*kaape
|
68 |
duro |
*katsúngama
|
69 |
olvidar |
*kahi-
|
70 |
enojar |
*kahé-
|
71 |
hermana de mujer |
*kai
|
72 |
carbón |
*kái
|
73 |
fuerte |
*kaka-
|
74 |
podrido |
*ka(ka-ngú)
|
75 |
apretado; lleno |
*káki
|
76 |
comején |
*kámau
|
77 |
dormir |
*kana-
|
78 |
sueño |
*kángi
|
79 |
boquichico (pez) |
*kángka
|
80 |
espinilla |
*kangkáhi
|
81 |
raíz |
*kangkápe
|
82 |
ladrón |
*kása
|
83 |
agutí, paca |
*(k)ásha(i)
|
84 |
noche |
*káshi
|
85 |
mañana |
*kashíni
|
86 |
pene |
*káta
|
87 |
cruzar el río |
*katít-
|
88 |
ratón |
*katipi
|
89 |
juntarse muchos |
*kau-na-
|
90 |
podrido |
*kaú-
|
91 |
loro |
*kawáu
|
92 |
piedra |
*káya
|
93 |
tarde |
*kiyánga
|
94 |
pescado |
*kihínu
|
95 |
anochecer; día |
*kinta
|
96 |
perico |
*(kí)ngusa
|
97 |
tener sed |
*kitá-
|
98 |
bambú |
*kéngku
|
99 |
tucán |
*kénguwa
|
100 |
llaga |
*kuchápa
|
101 |
zarigüeya |
*kuhánchama
|
102 |
pierna |
*kuhápe
|
103 |
ardilla |
*kunámpe
|
104 |
animal |
*kúntinu
|
105 |
brazo |
*kúntu
|
106 |
pensativo |
*kúntutsa
|
107 |
cuello |
*kuntúha
|
108 |
el tiempo de engordar; grasa |
*kúntu-ka
|
109 |
oler |
*kuntuú-
|
110 |
paludismo |
*kúngamaka
|
111 |
puerco espín |
*kúngu
|
112 |
caracol de tierra |
*kúngku
|
113 |
tortuga |
*kungkuwíma
|
114 |
ungurahui (palmera) |
*kungkúki
|
115 |
hormiga |
*kúpita
|
116 |
llaga |
*kuwíma
|
117 |
oreja |
*kuwíshi
|
118 |
pava |
*kúyu
|
119 |
bajar |
*ku (yú-)
|
120 |
sano; sanar |
*tsaga-
|
121 |
tabaco |
*tsaangku
|
122 |
suegra |
*tsatsa
|
123 |
punta |
*tsaká-ngi-
|
124 |
barro |
*tsakúsa
|
125 |
madurar; plátano maduro |
*tsamá-, tsamáu
|
126 |
dedo |
*tsánga
|
127 |
calabaza |
*tsápa
|
128 |
amanecer |
*tsa(wá-)
|
129 |
veneno |
*tségasa
|
130 |
fría; tengo frío |
*tse(tsé)-
|
131 |
correr |
*tséke-
|
132 |
dardo |
*tsétsaka
|
133 |
araña |
*tsénge
|
134 |
tucán |
*tsukangkáa
|
135 |
río abajo |
*tsu(mú-)
|
136 |
caracol de río |
*tsúntsu
|
137 |
arrancar |
*tsu(ngí-)
|
138 |
cortar |
*tsúpi-
|
139 |
curar |
*tsuwá-
|
140 |
caliente |
*tsuwenga
|
141 |
apretar |
*cha-
|
142 |
puente |
*cháka
|
143 |
canasta |
*changkína
|
144 |
yarina (palmera) |
*chápi
|
145 |
hablar |
*chi(chá)
|
146 |
golondrina |
*chinímpi
|
147 |
carrizo grande |
*chingkána
|
148 |
ave |
*chíngki
|
149 |
leña |
*chíngkimi(n)
|
150 |
mono machín |
*chénge
|
151 |
gallinazo |
*chuwángka
|
152 |
codo |
*chungk(úni)
|
153 |
mojarse |
*chupi-
|
154 |
mono coto; choro (mono) |
*chúu
|
155 |
cuñado de hombre |
*sái
|
156 |
cáscara, corteza |
*saepe
|
157 |
oruga (gusano) |
*sápi
|
158 |
chorrito de agua |
*sása
|
159 |
espuma |
*sáu
|
160 |
dar; vender |
*su-
|
161 |
epidemia, tos |
*sungkúnga
|
162 |
barba |
*súsu
|
163 |
cojear |
*sutu-
|
164 |
madrugada; medionoche |
*suwa-
|
165 |
pulmones |
*(su)wách(i)
|
166 |
cuello |
*súwe
|
167 |
rata de agua |
*shakuwa
|
168 |
alegre, bien |
*shiinga
|
169 |
flecha |
*shikí (tu)
|
170 |
paloma |
*shimpa
|
171 |
cantar |
*shi(ná-)
|
172 |
chonta (palmera) |
*shíngki
|
173 |
aplastar, llenar, empujar |
*shíta-
|
174 |
enemigo; gente |
*shuwánga
|
175 |
armadillo |
*(sh)ushu(wi)
|
176 |
cucaracha grande |
*shuúta
|
177 |
negro |
*shuwína
|
178 |
morir |
*ha-
|
179 |
ropa |
*háanchi
|
180 |
mandíbula; boca |
*hángke
|
181 |
venado |
*hápa
|
182 |
barrer; escoba |
*hapí-
|
183 |
candela; ojo, fuego |
*hii
|
184 |
asar |
*hiyá-
|
185 |
salir |
*hii-na-
|
186 |
dos |
*hímanga
|
187 |
murciélago |
*(h)íncham(a)
|
188 |
camino, trocha |
*hínta
|
189 |
fruto; semilla |
*hingkai
|
190 |
amarrar; atar |
*hingká-
|
191 |
llegar; distancia, alargar |
*hegá-
|
192 |
casa |
*hega
|
193 |
picaflor |
*hémpe
|
194 |
cana |
*hempee
|
195 |
este |
*hu
|
196 |
coger |
*huú-
|
197 |
secar |
*huhú-
|
198 |
parir |
*húnge-
|
199 |
matar |
*ma-
|
200 |
es suficiente |
*máakee
|
201 |
mono blanco |
*machíngku
|
202 |
ambos |
*mai
|
203 |
bañar |
*maí-
|
204 |
floripondio |
*maikuwa
|
205 |
sonajero |
*mákicha
|
206 |
muslo |
*máku
|
207 |
yuca |
*máma
|
208 |
zancudo |
*mánchu
|
209 |
paujil |
*máshu
|
210 |
pulmones |
*mayái
|
211 |
mar |
*nayántsa
|
212 |
frío |
*mícha
|
213 |
rozar |
*mée-
|
214 |
husmear, heder; oler |
*mehé-
|
215 |
izquierdo; ausentar; desviar |
*ména
|
216 |
herir, romper |
*mesé-
|
217 |
igual |
*méteke
|
218 |
piedra áspera; rocas |
*muchíngki
|
219 |
olla grande |
*muwitsa
|
220 |
fumar, chupar; humo, nubes |
*mukú-
|
221 |
piojo de gallina; pulga |
*mukútsapa
|
222 |
sapo |
*mukúntu
|
223 |
leche, teta |
*múntsu
|
224 |
cerro, loma |
*múnga
|
225 |
cabeza |
*muu(ké)
|
226 |
nombre |
*naa
|
227 |
joven |
*nátsa
|
228 |
hacer cosas |
*na(há-na-)
|
229 |
dolor, doler |
*nahá-na-
|
230 |
diente |
*nái
|
231 |
esperar |
*náka-
|
232 |
tajar, rajar leña; hender |
*naká-
|
233 |
imitar; retrato, foto |
*naku-
|
234 |
pescado |
*namáka
|
235 |
carne |
*namángke
|
236 |
lombriz |
*námpicha
|
237 |
bailar; borracho; festín |
*nampé
|
238 |
volar; ala |
*naná-
|
239 |
uña |
*nanchíki
|
240 |
luna |
*nántu
|
241 |
causar, origen |
*nangká-
|
242 |
lanza |
*nángki
|
243 |
culebra |
*nápi
|
244 |
viento |
*nase
|
245 |
ayahuasca |
*natéma
|
246 |
máscara |
*nawátaa
|
247 |
pie |
*náwe
|
248 |
cielo |
*nayáimpi
|
249 |
alto, grande |
*(na)yau
|
250 |
él, ella |
*nii
|
251 |
lavar |
*nihá-
|
252 |
frente |
*nihái
|
253 |
ellos |
*níta
|
254 |
pecho |
*netsépe
|
255 |
saber; verdad |
*neká-
|
256 |
colgar |
*ne-
|
257 |
aquel |
*nu
|
258 |
crecer un río |
*nuhá-
|
259 |
nariz |
*núhí
|
260 |
huevo |
*nuhíntu
|
261 |
hoja |
*núka
|
262 |
mucho |
*núkape
|
263 |
madre |
*núku
|
264 |
sangre |
*númpa
|
265 |
tierra |
*núngka
|
266 |
hierba |
*nupa
|
267 |
maní |
*núse
|
268 |
mujer; esposa; casarse con mujer |
*núwa
|
269 |
arcilla |
*núwe
|
270 |
hueco |
*waa
|
271 |
perdiz |
*waga
|
272 |
bostezar |
*waani-
|
273 |
ponerse de pie |
*wahá-
|
274 |
cuñado de mujer |
*wahé
|
275 |
ver; encontrar |
*wai-
|
276 |
entrar |
*wa(i)-
|
277 |
sufrir |
*wái-
|
278 |
subir |
*(wa)ká-
|
279 |
andar |
wakáe-
|
280 |
pava |
*wa(ktse)
|
281 |
espíritu |
*(wa)káni
|
282 |
estómago |
*wáke
|
283 |
regresar |
*waké-
|
284 |
pronto |
*wámake
|
285 |
bolsa |
*wámpachi
|
286 |
flotar |
*wampu-
|
287 |
tobillo; muñeca |
*wánuse
|
288 |
rápido |
*wángi
|
289 |
qué; cosa |
*wangí, wangíi
|
290 |
sucio |
*wapíku
|
291 |
conejo |
*wapungúsha
|
292 |
maquisapa (mono) |
*wáshi
|
293 |
garlito; estera |
*washíma
|
294 |
balsa |
*wáwa
|
295 |
brujear |
*wawé-
|
296 |
hormiga |
*wáuma
|
297 |
ir |
*we-
|
298 |
sal |
*wée
|
299 |
antepasados |
*wéga
|
300 |
hormiga comestible |
*weeka
|
301 |
boca, labio |
*wénu
|
302 |
ardilla |
*wíchingk(i)
|
303 |
rana |
*wingisáma
|
304 |
hormiga |
*wísuta
|
305 |
brujo, curandero |
*wishinu
|
306 |
quién |
*ya
|
307 |
hermano de hombre |
*(ya)tsu
|
308 |
ayudar |
*yai-
|
309 |
frotar |
*yaká-
|
310 |
hombro |
*yakái
|
311 |
arriba |
*yakí
|
312 |
coto mono |
*yakúma
|
313 |
ahora; nuevo; hoy |
*yama
|
314 |
achiote |
*yámp(iya)
|
315 |
guacamayo |
*yampúnaa
|
316 |
cargar al hombro |
*yána-
|
317 |
lagarto |
*yantánaa
|
318 |
pariente |
*yánuma
|
319 |
amarillo |
*(y)angkúu
|
320 |
cambiar |
*yapa-hí-
|
321 |
amargo |
*yapáu
|
322 |
cara |
*yápi
|
323 |
ayer; en el pasado |
*yáu
|
324 |
perro |
*yawá
|
325 |
castigar |
*yawí-
|
326 |
rata |
*yáya
|
327 |
comer |
*yu-
|
328 |
agua; llover |
*yúmi
|
329 |
nadar |
*(yu)ku-
|
330 |
ceniza |
*yúku
|
331 |
nube; neblina |
*yungangkima
|
332 |
fruto |
*yungángke
|
333 |
yema |
*yunkemee
|
334 |
fácil (negativo) |
*yúpi-chuch
|
335 |
no; ser |
*a-tsá
|
336 |
escribir |
*agá-
|
337 |
afuera |
*agá-
|
338 |
tambo |
*aáka
|
339 |
agarrar |
*achí-
|
340 |
chonta (palmera); miriti, moriche, aguaje |
*áchu
|
341 |
chacra |
*áha
|
342 |
tumbar |
*ahá-
|
343 |
nigua |
*ahuhu
|
344 |
casarse con hombre; esposo |
*áishi-
|
345 |
verde (fruto) |
*áeta
|
346 |
bajarse |
*aka
|
347 |
gusano |
*áka
|
348 |
escopeta |
*akangun
|
349 |
hígado |
*akápe
|
350 |
pagar; caro |
*akí-
|
351 |
nacer |
*akíi-
|
352 |
arete, adornar la oreja |
*akii-tai
|
353 |
mandar |
*akupe-
|
354 |
usted |
*áme
|
355 |
tripas, intestinos |
*ampusha
|
356 |
búho; lechuza |
*ampúsha
|
357 |
acabar |
*amú-
|
358 |
tábano |
*anchi
|
359 |
acercarse |
*aní-hi-
|
360 |
oír |
*ánta-
|
361 |
dibujo |
*anu-ká-
|
362 |
lejos |
*angá-
|
363 |
declive, plano inclinado, sima |
*angáu
|
364 |
libre |
*angkántu
|
365 |
tarde |
*ángku
|
366 |
después |
*angúma
|
367 |
viejo |
*angútu
|
368 |
coser |
*apá-
|
369 |
poner en el suelo |
*apú-
|
370 |
todo |
*(a)shí
|
371 |
otra vez |
*atáke
|
372 |
ustedes |
*átumi
|
373 |
aquel |
*áu
|
374 |
leer; conversar |
*áuhu-
|
375 |
pucacunga |
*auntse
|
376 |
golpear |
*awá-
|
377 |
ventilar |
*awá-
|
378 |
llevar |
*(aya-)
|
379 |
descansar |
*ayá-ma-
|
380 |
bien |
*ayu
|
381 |
alimentar |
*(a)yú-
|
382 |
nosotros |
*ii
|
383 |
olla |
*(i)chí(naka)
|
384 |
excremento |
*íha
|
385 |
cogollo de palmera; chonta (palmera) |
*íhu
|
386 |
prestar |
*iká-
|
387 |
monte |
*íkama
|
388 |
hinchar, vomitar |
*(i)mu-
|
389 |
cocinar |
*ina-ngú-
|
390 |
lengua |
*inái
|
391 |
adentro |
*inita
|
392 |
pelo |
*intáshi
|
393 |
visitar |
*ingá-
|
394 |
ayunar |
*ihá-ngu
|
395 |
encontrar uno a otro |
*ingkú-
|
396 |
adición, con tribuir, grupo |
*ingu-
|
397 |
amontonar |
*ingú-
|
398 |
tronar |
*ipá-
|
399 |
achiote |
*ipáku
|
400 |
callar |
*itá-
|
401 |
pampanilla de hombre |
*itípi
|
402 |
manera, fácil |
*itú-r-
|
403 |
vivo |
*iwákuu
|
404 |
diablo |
*íwanchi
|
405 |
ver |
*iyá
|
406 |
caer |
*iyá-
|
407 |
ir delante |
*ee-
|
408 |
buscar |
*ega
|
409 |
afilar |
*etsá-
|
410 |
sol |
*(e)tsa
|
411 |
contar |
*etse-
|
412 |
todavía; último |
*éke
|
413 |
sentar |
*(e)ké-
|
414 |
encender la luz |
*ekéi-
|
415 |
cama de mujer, mi esposa |
*ekéntu
|
416 |
quebrada; río |
*éntsa
|
417 |
cargar en la espalda |
*entsá-
|
418 |
cantar |
*enge-sám-
|
419 |
cargar |
*enké-k-
|
420 |
cerrar |
*epe-
|
421 |
quemar |
*esá-
|
422 |
cierto |
*éta
|
423 |
avispa |
*éte
|
424 |
niño |
*úchi
|
425 |
avisar |
*uhá-
|
426 |
tos |
*uhúka
|
427 |
extraer; abrir |
*ukuwí-
|
428 |
hueso |
*ukúnchi
|
429 |
hermano, hermana |
*umá
|
430 |
acabar de hacer |
*umí-
|
431 |
soplar |
*(um)pú-
|
432 |
llamar |
*untsú-
|
433 |
derecho |
*untsú
|
434 |
rebaño, grupo; muchos |
*untsu-ngi
|
435 |
mosca |
*únchi
|
436 |
puma |
*untúchama
|
437 |
ombligo |
*úntuchi
|
438 |
pluma, pelo |
*únge
|
439 |
ronsoco |
*ungkumiya
|
440 |
saliva |
*(u)sú(ki)
|
441 |
carecer de carne |
*ushu-
|
442 |
esconder |
*uú-
|
443 |
cerbatana |
*úume
|
444 |
beber |
*(u)wá-
|
445 |
mano |
*uwé(hi)
|
446 |
punzar |
*uyú-
|
447 |
nutria |
*uy(u)
|
448 |
perezoso |
*uyúshi
|
References
edit
- ^ Payne, David L (1981). "Bosquejo fonológico del Proto-Shuar-Candoshi: evidencias para una relación genética." Revista del Museo Nacional 45: 323-377.
See also
edit