Spanish gloss |
Puquina (with notes)
|
A |
Prep. -Gu, guta, gutaj, gutach. Miñ-guta = Al hombre. Para el Complemento indirecto.
|
A punto de |
Urigas. Po raago, urigas hallasqeno, itinowi? = ¿A tu esposo, estando a punto de morir, recibiste?
|
A sabiendas |
Yanqaña. Adv.
|
Ah |
Interj. = Oh. A kuyapayeno = Oh misericordioso, a.
|
Abajar |
Wasuchina (= Hacer bajar). -Chi = Q.
|
Abajo |
Wasu-gata.
|
Abandonado |
Kachisso. Pañasso. Qo pañasso paqas = Esta tierra abandonada.
|
Abandonante, abandonador |
Kacheno. Kachiqeno. Pañaqeno. Wisaschiqeno. Part. activo.
|
Abandonar |
Kachina, kachiqena. Pañana, pañaqena. Wisaschiqena. Textualmente: Dejar la barriga vacía, (p-q).
|
Abandono |
Pañano. Wisaschino. Wisaschikano.
|
Abeja, abejorro |
Wayronqho. (q-p).
|
Abierto, a |
Kichasso. (q-p).
|
Abismo |
Qoro, wasuno.
|
Aborrecedor |
Checheno, chechaqeno. Chejneno.
|
Aborrecer |
Chechana, chechaqena. Chejqana o chejgana, chejnaqena. Chejnina. (q-p).
|
Aborrecible |
Chechasso, chejgasso.
|
Aborrecimiento |
Chechano, chejgano. Chejnino.
|
Abortar |
Sulluqena (p-a-q).
|
Aborto |
Sullu, sulluqe. (p-a-q).
|
Abrasar |
Lawraqena. (q-p)
|
Abrazar |
Marqana. marqaqena. Marqagrina. (q-p).
|
Abrazo |
Marqano.
|
Abrir |
Kichurana. (q-p).
|
Abrumar |
Waqanena, waqachina. (q-p).
|
Absolver |
Jucha pampachana. (q-p).
|
Abuelo |
Ski, Iski. De la misma raíz que "iki" = Padre. Abuela = Cha-mama.
|
Abuenarse |
Waniguina.
|
Abundancia |
Huntuno.
|
Abundante |
Huntu. Huntuqeno.
|
Abundar |
Huntuna, huntuqena.
|
Aborrecedor |
Chojneno.
|
Aburrimiento |
Chojnano.
|
Aburrir |
Chojnana, chojnaqena.
|
Abusar |
Kitina. Takuna, taqoqena. Abusar a una mujer: Roguena, roqena.
|
Abusivamente |
Takuch. Kituch.
|
Abusivo |
Kiteno. Takusi. De una mujer: Rogueno o roqeno.
|
Abuso |
Taku, taqoqe. Kitoqe. A una mujer: Rogano o roqano.
|
Acá |
Qo paqas. Qa, qaaqe, qa-na = En aquí.
|
Acabar |
Honana, honaqena. Puchuna, puchuqena. (q-p).
|
Acabado |
Honasso, puchuqasso.
|
Acabo |
Honano, Puchuno. Sust.
|
Acaecer |
Aschana.
|
Acariciador |
Sagueeno, sajeno. Qolleno, qolliqeno. Part. activo.
|
Acariciar |
Sagana, sajana. Qolli, qolliqe.
|
Acaso |
Si, sin, siqe. Inago. (a-p). Cfr. "Ina", en aymara. Referencia etimológica al dios "I", común a los antiguos puquinas, quechuas y aymaras: El dios "I" lo haga o quiera!
|
Acatar |
Orena, katallana.
|
Acceder |
Echena, elona, loqena.
|
Acción |
Kallano. Wasno kallano = Buena acción. Ento qallano = Mala acción.
|
Aceptar |
Ytina, Itiqena. Aceptación = Ytino. Aceptador: Yteno.
|
Aclaración |
Sut'inchano, sust.
|
Aclarar |
Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p).
|
Acoger |
Ulligrina.
|
Acogedor |
Ulligreno.
|
Acogida |
Ulligrino.
|
Acometer |
Watiqena.
|
Acometida |
Watiqeno.
|
Acompañar |
Mene purisqena. (q-p).
|
Acongojar |
Ñaqarina, ñaqarqena, mut'uchina.
|
Acontecer |
Aschana.
|
Acontecimiento |
Aschasso. Aschano.
|
Acordarse |
Killana, killaqena.
|
Acorde |
Uksto sehe hors (= Ser un solo corazón).
|
Acortamiento |
Aschano.
|
Acortar |
Pisiyana (q-p).
|
Acostarse (con mujer) |
Roguena, roqena. Rosina, rosiqena.
|
Acto |
Qalla, qallaqe.
|
Actor |
Qallaqeno.
|
Actual |
Qaaqe. Qaaqasso.
|
Actuar |
Qallana, qallaqena.
|
Acudir |
Wachana, wachaqena.
|
Acuerdo |
Uqsto sehe.
|
Acumular |
Wananaqena.
|
Acusador |
Tumpeno, tumpaqeno. (q-p).
|
Acusar |
Tumpana, tumpaqena. (q-p).
|
Achacador |
Tumpeno, tumpaqeno.
|
Achacar |
Tumpana, tumpaqena.
|
Achaque |
Tumpano.
|
Además |
Sachjatampe. Qo sachjatampe = Además de esto. Adv.
|
Adivinar |
Sqomana.
|
Adivino |
Toto maku, sqoman. Yatiri. (a-p).
|
Admirar |
Kuyapayana. (q-p).
|
Adoptar |
Guillana, hayam guillaqena. (= un hijo). Toona.
|
Adoptivo, a |
Guillasso. Haya guillasso = Hijo adoptivo.
|
Adorador |
Upallino, upalleno. (p-q).
|
Adoración |
Upalla, upallino. Ubachasso (p-q).
|
Adorar |
Upallina, upalliqena. Ubachana. Cfr. Opa = mudo, (p-q).
|
Adquirente |
Eskugueno, skugueno. Part. activo.
|
Adquirir |
Eskuguina, skuguina.
|
Adquisición |
Eskuguino, skuguino. Sust.
|
Adulto, a |
Ischesso. Pi ischesso aschans = Tú ya eres adulto.
|
Adultez |
Ischino.
|
Adversario |
Guño, Awqa-guño. Awqa (p-q).
|
Adversidad |
Chaskino. Qarnaqe. Chachiqe. Sust.
|
Advertencia |
Orano, katallano. Sust.
|
Advertir |
Orena, katallana.
|
Afinidad |
Salla. Afinidad materna = Sa (lla)-mi. Sust.
|
Afirmación |
Tiano, tí añao.
|
Afirmar |
Tiana, Tí anina (= Decir sí).
|
Aflicción |
Qarano. Qarno.
|
Aflictivo |
Qarnaqeno.
|
Afligir |
Qarachina. Qarnaqena.
|
Afligirse |
Qarana, qarnaqena.
|
Afrenta |
Ento jolla, jollaqe.
|
Afrentar |
Ento jollana, jollaqena.
|
Afuera |
Jawa. (q-p).
|
Agachado |
Kumu, kumunosso. (q-p).
|
Agachar,-se |
Kum Kumuqena.
|
Agarrador, a |
Toeno, tooseno.
|
Agarrar |
Toona, toosina.
|
Agobiado, a |
Ñaqarsqasso. Sust.
|
Agobiador |
Ñaqareno, mut'eno, muchucheno.
|
Agobiar |
Ñaqarina, qarana, mut'una, muchuchina (q-p).
|
Agonía |
Jallagrino. Sust. Jallaj mut'o.
|
Agónico |
Jallaj mut'ueno.
|
Agonizar |
Jallagrina. Jallaj much'una.
|
Agorero |
Toto maku. Sqoman.
|
Agradar |
Kusichina. (q-p).
|
Agradecimiento |
Kusi anino. Kusi jollano.
|
Agradecer |
Kusi anina. Kusi jollana.
|
Agraviante |
Ento jolleno, ento jollasqeno. Part. activo.
|
Agraviar |
Ento jollana, ento jollasqena.
|
Agravio |
Ento jollano. Sust.
|
Agregado, a |
Yupasso. (p-q).
|
Agregar |
Yupana, yupaqena. (q-p).
|
Agredir |
Chachina, chaskina. (De palabra u obra).
|
Agresor |
Chacheno, chasqeno.
|
Agua |
Unu, unuqe. (a-p).
|
Aguantar |
Muchuna, muchuqena. (q-p).
|
Aguante |
Muchu, muchuqe.
|
Aguardar |
Wachna, wachnana.
|
Aguardiente |
Sutu, sutumi. No está clara la especificación de la bebida, pero es normalmente alcohólica.
|
Agüero |
Totasqe. Ojqo. Mal agüero: Ento totasqe.
|
Aguila |
Kunturi (a-q-p). Amqari. (p-k).
|
Aguja |
Tupu. (q-p).
|
Ah! |
A!
|
Ahijado |
Hayanaja Ytino.
|
Ahijar |
Hayanaja Ytina.
|
Ahogar, se |
Sipi sipit Hallanena, hallachina.
|
Ahora |
Qa, qaa, qaaqe. Adv.
|
Ahorcado |
Sipisqasso. Sipi sipit hallachino.
|
Ahorcar |
Sipisqawa hallachina.
|
Ahumada |
Qoa qoa lawraqe. Sust.
|
Ahumar |
Qoarina, qoarqena. Sólo se conoce como rito con la planta aromática la q'oa, y que tiene relación con el rito puquina y pan-andino en honor de la víbora. Cfr. la lista de ídolos del P. Oré.
|
Airar |
Chojnana, chojnaqena. Cfr. irritar.
|
Aire |
Wayra. (a-q-p).
|
Ajeno,a |
Chuchi. Guillasso. Puede referirse a personas o cosas.
|
Alabador |
Yupaycheno.
|
Alabanza |
Yupaychano.
|
Alabar |
Yupaychana.
|
Alba |
Paqarino.
|
Albergar |
Chu qorochno miñ ytiqena.
|
Albergue |
Qorochno.
|
Alborear |
Paqarina, paqarqena. (p-q).
|
Alboreo |
Paqarno.
|
Alcance |
Hipano. Yschano.
|
Alcanzador |
Hipeno. Yscheno. Part. activo.
|
Alcanzar |
Hipana. Yschana.
|
Aldea |
Humano paqas. Ayllu (q-p).
|
Alegrar, se |
Kusina, kusisina (A-q-p).
|
Alegre |
Kusi.
|
Alegría |
Kusino.
|
Alentador |
Kusisqeno. Part. activo.
|
Alentar |
Kusisqena. (q-p).
|
Aliento |
Kusi jollano.
|
Alfiler |
Tupu. (q-p).
|
Algo |
Ki, kigue, chita, hamu (=cosa). Nu. Nu-na = En algo.
|
Alguno, a |
Kiñi, kiñ. Nu, ñus, nu-ki. Wakina (p-q).
|
Alguien |
Kiñeno. Nu, ñus, nuki. Kigo.
|
Alimentación |
Q'araño.
|
Alimentado, a |
Q'araqeta. Q'arasso.
|
Alimentar |
Q'arana, q'araqena = Dar de comer.
|
Alimento |
Q'amo.
|
Aliviar |
Yanapaqena. (q-p).
|
Alivio |
Yanapa.
|
Alma |
Halleno yqo. Exclusiva referencia a los muertos.
|
Almacén |
Wanana anqano. Sust.
|
Almacenar |
Wanana anqana.
|
Alojamiento |
Qorpa.
|
Alojar |
Qorpana, qorpaqena. (q-p).
|
Alto, a |
Hani. (p-q). Cfr. "Janaj" en quechua.
|
Altura |
Hanigo. Hanigo paqas = El cielo.
|
Alumbramiento |
Yukuro.
|
Alumbrar |
Yukurina. (= parir). Iluminar = Mana.
|
Alunar |
Ohqona. Ojqona. Hechizar con o a través de la luna.
|
Alzar |
Suarqena (q-p). Cfr. levantar.
|
Allanar |
Pampaqena, pampachana. (q-p)
|
Amancebamiento |
Tojrno, tojrino. Sust.
|
Amancebado |
Tojreno. Amancebasso. (c-p).
|
Amancebarse |
Togrina o tojrina. (p-q).
|
Amanecer (sust.) |
Paqarino, paqamo. Sust.
|
Amanecer |
Paqarina. Verbo. (q-p).
|
Amante |
Munaqeno, (q-p). Quyapayeno. (q-p).
|
Amado, a |
Muña. Munasso. Quyapayasso.
|
Amar |
Apiana. Munaqena, kuyana (q-p). Quyapayana.
|
Amargar |
Ñaqarina. Mut'uchina.
|
Amargura |
Ñaqarino. Mut'u.
|
Amarillo, a |
Killu. (q-p).
|
Amarillear |
Killugrina, killu tuk'una. (q-p).
|
Ambos |
Soqo, sokuntes. De so, soo = Dos. Pura (q-p).
|
Ambición |
Hastikino.
|
Ambicionar |
Hastiguina, hastikina.
|
Ambicioso |
Hastigueno, hastiguenosso, hastiqeno. Sust. y Part. activo.
|
Ambigüedad |
Soqa, soqano
|
Ambiguo |
Sooqeno.
|
Amedrentamiento |
Manchachino.
|
Amedrentar |
Manchachina. (q-p).
|
Amén |
Qallaqano hamp = Así sea! o así se haga!
|
Amenaza |
Anino o aneno.
|
Amenazado, a |
Anenosso.
|
Amenazante |
Aneqeno.
|
Amenazar |
Anena. Es el verbo "decir". Por el contexto se ha de ver el sentido aquí expresado.
|
Aminorar |
Pisiyana, pisiyaqena. (q-p).
|
Amistad |
Ulla, ullaqe.
|
Amigar, Amistar |
Ullina.
|
Amistoso |
Ulleno.
|
Amo |
Iki, ki, ikiqe, ikisgo, ikisqo. Top. Ikique. Ikitos. Cfr. el dios "equeco", en la ciudad de la Paz. Cfr. también: Padre.
|
Amontonador |
Anqeno. Part. activo.
|
Amontonamiento |
Amqano. Angamuno.
|
Amontonar |
Anqana, anqaqena.
|
Amor |
Apiano. Munaqe, Munano, kuyano, kuyapayano. Sust.
|
Amparar |
Kuyapayana.
|
Amparo |
Kuyapayano.
|
Amplio, a |
Q'atu. q'atoqasso.
|
Ampliar |
Q'atugrina, q'atuchena.
|
Amplitud |
Q'atuno.
|
Amuleto |
Sepja.
|
Anciano, a |
Apassu, apagorassu.
|
Ancho, a |
Q'atu. Q'atoqasso.
|
Andadura |
Purino.
|
Andante |
Pureno, purqeno.
|
Andar |
Purina, purqena. (q-p).
|
Angustia |
Ñaqarino. Much'uqe.
|
Angustiante |
Ñaqareno.
|
Angustiar |
Ñaqarina. Mut'uchina. (q-p).
|
Anhelante |
Munaqeno, hateno.
|
Anhelar |
Munaqena, hatana.
|
Anhelo |
Munaqe, hatano.
|
Anillo |
Aro (c-p).
|
Animal |
Re, ree, reeqa. (de pastoreo). Raago re = Animal macho.
|
Animal doméstico |
Uta Ree, re, reeqa. (uta: Casa (a).
|
Animar |
Kusichina. (q-p).
|
Animado, a |
Kusiqe, wani aschasso.
|
Animo |
Ajayo (a-p).
|
Anoche |
Qayna tuta. (q-p).
|
Anochecer |
Tutayana.
|
Anoticiar |
Orena.
|
Ansia |
Apiano. Qatu hatano = Gran deseo. También, apiaqe.
|
Ansiar |
Apiana, Hatana, hataqena.
|
Ansioso, a |
Apieno, hateno.
|
Ante, delante |
Qenu. Po qenu = Ante tí.
|
Antes, anteriormente |
Assuga, assuch, assohors. Appa asuga: No antes!
|
Anterior |
Assuga hamp. Pesce, péqoj. Estos dos = los primeros de serie.
|
Anteceder |
Pasee aschana. Pasq liana. (= Ser primero).
|
Antecesor |
Pesce ascheno.
|
Anterior |
Assi hamp, assi horsu. Anteriormente: assi.
|
Antes |
Assi. Peqo, péqoj. De la raíz "pesq" = Uno o primero.
|
Antiguo, a |
Wata wata ascheno. (q-p).
|
Antojar |
Munanaqena (a-q-p)
|
Antojo |
Munanaqe (a-q-p)
|
Antro |
Gachu, qachu. Q'atu gachu = Infierno (= Gran antro).
|
Anular |
Appa ascheno anina. (= Decir que algo no existe).
|
Anunciante |
Oreno. Katalleno.
|
Anunciar |
Orena, katallana.
|
Año |
Wata (q-p). Anual = Wata-wata hamp.
|
Apagar |
Nina hallachina (q-p).
|
Apalear |
Azotina. (c-p).
|
Aparear, aparejar |
Roguechina. Acción de mejoramiento animal.
|
Aparecer |
Paqarina. (q-p). Putana, putaqena. Qosuna, qostana. Appa qostawa hamp: Aunque no aparezca.
|
Aparecido, a |
Paqarasso. Putasso. Qostasso.
|
Aparición |
Paqarino. (q-p). Putano. Qosuno, qostuno.
|
Apenar |
Ñaqarina. Japnena.
|
Apenas |
Pisiqe. (q-p). Qaa = ahora.
|
Apetecido, a |
Hatasso.
|
Apetecer |
Hatana, hataqena.
|
Apetito |
Q'aranaya (hambre o deseo de comer), hatano (deseo).
|
Apilar |
Qoro qallana. Qorqe kallana. Cfr. topónimo "Qorqe" (Oruro).
|
Aplanar, allanar |
Pampachana (q-p).
|
Apoyar |
Yanapaqena. Sólo en sentido de ayuda. (q-p).
|
Apoyo |
Yanapano.
|
Aprender |
Sisqana, Yatiqana (a-p)
|
Apresurarse |
Taskigrina. (q-p).
|
Apretar |
Sipina, sipiqena.
|
Aprieto |
Sipino.
|
Aprisa |
Taskino. (q-p).
|
Aprobar |
Tí anina (= decir sí).
|
Aptitud |
Wawo qanaqe.
|
Apto, a |
Wawo, Wani, Suma (a-q-p).
|
Aquel, lia, lio, líos, lias |
kiñ, kiñs, kiñkuna.
|
Aquí |
Qa, qaa-na ("en aquí").
|
Aquietar |
Sumanana, wanichina.
|
Arbol, arbusto |
Tara. Cfr. Tarabuco, Tarata, Taraco, topónimos.
|
Arder |
Lawraqena, illawrana (q-p). Cfr. Laura, apellido.
|
Ardiente |
Lawraqeno.
|
Ardor |
Lawraqe. Cfr. los "lawraqe" de oro!
|
Arena |
T'iu (a-p)
|
Arenal |
T'iu-paqas.
|
Arisco |
Manchaqeno. (q-p).
|
Arrebatar |
Mnanchachina (q-p).
|
Arrebato |
Manchachino. (q-p). Arrebato, (c-p).
|
Arredrar |
Manchachina (q-p).
|
Arrepentido |
Waneno. wanigueno. Putrawa. Putreno. Part. activo.
|
Arrepentimiento |
Putrano, putrasso. Waniguino. Sipisqatano (= golpeadura de pecho). Sust.
|
Arrepentirse |
Putrana, putraqena. Waniguina. Sipisqatana (= Dar golpes de pecho).
|
Arriba |
Hani (p-q). Hanigo-paqas = El cielo.
|
Arribar |
Wachana.
|
Arribo |
Wachano. Sust.
|
Arrinconar |
K'uchuna, kuchuqena (q-p).
|
Arrodillarse |
Esqa qana = Estar de rodillas. Esqa qanassim: Arrodíllate.
|
Arrojar |
Jich'ana. (q-p). Jich'eno = El que arroja algo.
|
Arroyo |
Jawira. (a-p).
|
Asa |
Too, tooqe, tookano, tookasso.
|
Asamblea |
Mojqano. Atago mojqano = Asamblea de mujeres.
|
Ascender |
Wachuna, wachuqena. Este verbo es común para todos. Waskina, es exclusivo para varones. Qoki-ná es exclusivo para mujeres. Ser ascendido o transportado = Eqanatuna.
|
Ascendiente |
Wachuqeno, wasqeno (= varones); qoqeno (= mujeres). Part. activo.
|
Ascensión |
Wachuno, waschano, waskino (m). Qokino (f). Sust.
|
Asco |
Ash aneno.
|
Ascua |
Illa, lawraqe. (q-p).
|
Asegurar |
Tí anina (= afirmar, decir sí).
|
Aseado, a |
Tajsanosso.
|
Asear, se |
Tajsana, tajsaqena.
|
Aseo |
Tajsano.
|
Asentamiento |
Kumu, qumuqe. Cfr. Mario Montaño. No hay en el P. Oré.
|
Asentarse |
Ekumana. Kumuna.
|
Aserrar |
Muruqena (a-p)
|
Aserradero |
Muruqcno (a-p).
|
Aserto |
Tí añao (afirmación, que dice sí).
|
Asesinar |
Hallanena. Hallachina.
|
Asesino |
Hallacheno. hallaneno. Part. activo.
|
Aseverar |
Ti anina (=Decir sí).
|
Así |
Hampe, jampe. Hagu. Asi... como = Hagu... qagu.
|
Así sea! = Kallaqano hamp! Jinantiwa. (q-p).
|
Asi... como... |
Kiguri... ehegu. Kigosso... ehegu. Kigu... kuja.
|
Asiento |
Tiano.
|
Asilar |
Ytina, ytiqena.
|
Asilo |
Ytino.
|
Asistencia |
Aschano
|
Asistente |
Ascheno.
|
Asistir |
Aschana. Yanapaqena. Cfr. ayudar.
|
Astro |
Qoos. (p-q-a-u). Cfr. redondo.
|
Asunción |
Eqanatuno.
|
Atajar |
Jarq'ana, jarqaqena. (q-p).
|
Atardecer |
Tutayana. (q-p).
|
Atención |
Chuminn. Orano, oraqe. Wistano. Sust. Qatallano.
|
Atendedor, atendiente |
Chumeno. (E) Sqaneno. Oreno. Wistaqeno. Part. activo. Qatalleno. Tener atenciones: Chuminokunas yeguino.
|
Atender |
Ajona, ajoqena. Esqana, sqana. Honona. Orena, oraqena. Wistana, wistaqena. Qatallana. Orela = Atiéndeme! Tener atenciones = Chumina.
|
Atento, a |
Sqaneno. Honogueno, honoqeno. Wistu. Adj. Qa-talleno. Part. activo. Esno. Sust. Esno qanassim! = Estáte atento!
|
Atestiguar |
Unanchana. (p-q).
|
Atestiguador |
Unancheno. (p-q).
|
Atisbar |
Chapaqena (q-p).
|
Atormentar |
Ñaqarichina. Mut'uqena.
|
Atraer |
Toosina.
|
Aumentar |
Yupana, yupaqena. (p-q)
|
Aumento |
Yupano.
|
Aún |
Si peogunja.
|
Aunque |
Peogunha, peogunja, ehe peogunha. Prep.
|
Aun cuando |
Si appanqay. Forma dudosa.
|
Aurora |
Paqarina. (q-p). Es adoratorio o huaca.
|
Ausencia |
Appas aschanno. Apa hano.
|
Ausentarse |
Appa aschana.
|
Ausente |
Appas ascheno.
|
Autoridad |
Qamassu. Sust.
|
Auxiliador |
Yanapaqeno.
|
Auxiliar |
Osqana, osqaqena. Yanapaqena. (p-q).
|
Auxilio |
Osqano. Yanapano.
|
Ave |
Amqari. Ave ídolo de los puquinas y kallawayas.
|
Aventajar |
Atina, atipana. (q-p)
|
Averiguar |
Yatigrina (a-p).
|
Avergonzarse |
Istina, histina o jistina. Penqana, penqaqena. (q-p).
|
Avisar |
Horsqena. Orena. Orsqana. Qatona, qatuna, qato-qena.
|
Aviso |
Oreno. Orsqano o horsqano. Qatono, qatuno. Orsqeno = El que avisa.
|
Ay! |
A!
|
Ayer |
Peqo qamen.
|
Ayuda |
Osqano. Yanapano. Yanapa. (q-p).
|
Ayudante |
Osqeno. Yanapeno, yanapaqeno. (q-p). Ayudante en el campo: Yanaqona, Yanaqonasso. (q-p).
|
Ayudar |
Osqana, osqaqena. Yanapaqena. (q-p).
|
Azadón |
Mowe-lawa. Mango de madera. Sust.
|
Azotar |
Sipsqana. Takina. Oré utiliza también el verbo castellano puquinizándolo: Pateros azotiqe: El padre te azotará!
|
Azote |
Taqasso. Sipsqasso, Sust. Taqaqeno, sipsqeno. Part. activo.
|
Bailar |
T'usuna (q-p).
|
Bailador |
T'usueno (q-p).
|
Baile |
T'usuno (q-p).
|
Bajada |
Qorono, Wasuano. Sust.
|
Bajar |
Qorona, Wasuna, wasuqena.
|
Bajante |
Qoreno, qoroqeno, Wasueno, wasuqeno. Part. Activo.
|
Bajo, a |
Qoro, Wasu. Adj.
|
Bandera |
Unancha. (q-p).
|
Bárbaro |
Chunchu. (q-p).
|
Barraca, choza |
Qorochno. No qorochno-na = En mi barraca.
|
Barrer |
Pichaqena. (q-p)
|
Barrido |
Pichano. Sust. (q-p.)
|
Barrido, a |
Picha, Pichaqe. Adj. (q-p).
|
Barriga |
Yuri, Kiruch. Cfr. seno o vientre.
|
Bastante |
Huntu.
|
Batalla |
Maqaqe (q-p)
|
Batallador |
Maqaqeno. (q-p)
|
Batallar |
Maqaqena. (q-p).
|
Bautizar |
Bautizana. (c-p). Manana: Poner nombre. (Por el Bautismo).
|
Bautismo |
Manano (acto de poner nombre a una wawa).
|
Bebedor |
Choqeno. Osqeno. Part. activo.
|
Beber |
Choqana o chuqana. Osqona. Qohanna. Verbo.
|
Bebida |
Choqano. Osqono. Qohanno. Sutu, sutumi. Sust.
|
Belleza |
Qoliqe hamu = Cosa bella.
|
Bello, a |
Qoli, qoliqe. (q-p).
|
Bendecir |
Qollana, qollaqena. (a-q-p). Parte de los ayllus aymara-puq.
|
Bendición |
Qollano. Qolla.
|
Bendito, a |
Qollasso.
|
Benignamente |
Waniwa.
|
Benigno, a |
Wani. Sumeno. Adj.
|
Besador, besuqueador |
Qolleno, qolliqeno. Much'aqeno. Art. activo. (q-p).
|
Besar |
Qollina, qolliqena. Much'aqena (q-p).
|
Beso |
Qolli, qolliqe. Much'aqe. (q-p).
|
Bien |
Wawo, wani. Sumawa. Adv. Bienes = Qañanu. Qohassu. Sust.
|
Bienes |
Wananaqe.
|
Bienio |
Soo wata. (p-q). Dos años.
|
Blanco |
Qollano. Ver otros significados del mismo vocablo puquina (a-p)
|
Boa |
Amaru. (q-a-p).
|
Bobo |
Upa, upaqe. (p-q). Cfr. mudo.
|
Boca |
Simiqe. (q-p).
|
Bola |
Qoos. (p-q-a). Ver astro.
|
Bondad |
Wavo o wani hamu (= cosa buena). Sumano. Sust.
|
Bondadoso |
Wasno. sumeno. Adj.
|
Borrachera |
Choqano. Kitchuno. Qatu osqono.
|
Borracho |
Choqeno. Kitchueno. Qatu osqeno.
|
Borrador |
Picheno, pichaqeno. Part. activo. (q-p).
|
Borrar |
Pichaqena. (q-p).
|
Borrón |
Pichano. Sust. (q-p).
|
Botado, a |
Jich'asso.
|
Botar |
Jich'ana, jich'aqena. (q-p).
|
Bravo, a |
Chojnasso.
|
Brazo |
Mohano.
|
Breve |
Pisi.
|
Brevedad |
Pisiqe.
|
Brindar |
Akrodina. Hachna, Jana, jiyana, Jiqkina. Qonana. Yeguina. Wichina.
|
Brillante |
Eliqeno, elino, illasso, ilasso. Sust. y adj.
|
Brillar |
Illina, ilina, elina, illiqena.
|
Brillo |
Eli, ili, illi, illano. Referencia al dios "I" precursor del dios "I-ntin" de los Incas. Topónimos: Illima-ni, Illampu, Illiniza, etc.
|
Brío |
Taku.
|
Brisa |
Wayraqe. (q-p).
|
Broma |
Hahano, hañino. Sust.
|
Bromear |
Hahaqena, hañiqena.
|
Bromeador |
Haheno, hahaqeno. Hañeno, hañiqeno.
|
Brote |
Tara. Dudoso.
|
Brujear |
Sqomana, totasqena.
|
Brujo, a |
Toto Maku, sqoman. Chateno, chatalleno, totasqe-no. Part. activo..
|
Buche |
Simiqe.
|
Bueno, a |
Wawo, wago, waqo. Suma, sumawa, sumarawa. Adj. Wawo sehe = Buen corazón.
|
Burla |
Hahano, hañino.
|
Burlador, burlón |
Haheno, hahaqeno. Hañeno, hañiqeno. Part. activo.
|
Burlarse |
Hahana, hahaqena, hañina, hañiqena.
|
Caballero |
Wiracocha. (a-q-p).
|
Cabeza |
Bupi. No lo encontramos en el P. Oré. Cfr. M. Montaño.
|
Cada |
-stit, -tit. Wata-stit = Cada año. Sapa. (q-p).
|
Caer |
Akrona, akroqena. Jucha-guta akrona = Caer en pecado.
|
Caída |
Akrono. Sust.
|
Caído, a |
Akrosso. Adj.
|
Cambalache |
Miqstuno. Sust.
|
Cambalacheador |
Miqstuqeno. Part. activo.
|
Cambalachear |
Miqstuna, miqstuqena.
|
Cambiarse |
Tukuna (q-p).
|
Campo |
Yapu. (a-p). chaqar (a) (q-p). Cfr. lista de ídolos del P. Oré.
|
Cantante |
Qochuqeno.
|
Cantar |
Qochuna, qochuqena. (a-p).
|
Canto, cántico, canción |
Qochu, qochuqe. (a-p).
|
Capaz |
Ateno, atiqeno. Ser capaz = Atina. (q-p).
|
Captación |
Ituno.
|
Captador |
Itueno, ituqeno. Part. activo.
|
Captar |
Itona, o Ituna. Ituqena.
|
Cara |
Yuqe. Puta. Po puta = Tu cara.
|
Casa |
Isu, issu. Qorochno. No qorochno = Mi casa.
|
Casero |
Issu qameno. Dependiente o cuidador de la casa.
|
Caricia |
Qolli, qolliqe. Sagano, sajano. Sust.
|
Carne |
Pipe, Pipi, Pipu, pipo. Pip. Diversas formas.
|
Cáscara |
Lipe. (p-a). Cfr. "lipichi" en aymara. Los "lipez", Potosí.
|
Causa |
Wichna. Po jucha wichna = Por causa de tu pecado. También: Nana (= nombre). E-nana, go-nana = Con o sin causa.
|
Caverna |
Gachu, o. Q'atu Gacho = Infierno.
|
Cementerio |
Hallas-gachu. (=Lugar de muertos).
|
Cerca |
Chiqa. (p-q).
|
Cerro |
Qoro. Chatallata. Cfr. lista de ídolos dep P. Oré.
|
Cielo |
Wasno paqas. (= Buen territorio). Kusi wasno qolleno.
|
Ciencia |
Yatiano. (a-p).
|
Cinco |
Taqpa. Quinto: Taqpa horsu.
|
Circulación |
Qorono, qorno. Sust. (Espacial y temporal).
|
Circulante |
Qoreno, qorqeno. Part. activo.
|
Circular |
Qorona, qorqena. Cfr. Descender, bajar, etc.
|
Círculo |
Qoro, qorqe. (p-a). Top. Corque. Dep. Cochabamba.
|
Clamar |
Chanana, chanqana.
|
Clamor |
Chamo.
|
Clarificación |
Sut'inchano. Sust.
|
Clarificador |
Sut'incheno, sut'inchaqeno. Part. activo.
|
Clarificar |
Sut'inchana, sut'inchaqena.
|
Coger |
Toona, toosina.
|
Cohabitación Cohabitante |
Kiñano. Mihano, mihaqe. /n = Kiñeno. Migueno, mihaqeno. Part. activo.
|
Cohabitar |
Kiñana. Mihana, mihaguena, mihasqena. De "mi" = madre.
|
Colega |
Masi, masiqe. (q-p).
|
Comenzar |
Qallagrina. (q-p).
|
Comedor |
Lulieno, Oqeno, ojeno. Oq'eno, oj'eno. Part. activo.
|
Comer |
Lulina, Oqana, ojana. Oq'ana, oj'ana.
|
Comida |
Luli, luliqe. Oqano, ojano. Oq'ano, oj'ano. Sust.
|
Comienzo |
Qallagrino. (q-p).
|
Como |
Qagu, qagullu. Qagu wiwin = Como a sí mismo. Conj. También se usa, especialmente en interrogación: ¿kiwi?, ¿kigui?, ¿Kiguch?, ¿Kiguso? etc. Cfr. el pronombre relativo "ki" = ¿qué? También, como = -guin. Como padre: Iki-guin. Como Dios: Dius-guin.
|
Compadecer, se |
Kuyana, kuyaqena.
|
Compañero, a |
Chapa, chapaqo. Masi yqo, masi maña. Adj. No masi ataqo = Mi compañera.
|
Compasión |
Kuyano, kuyapayano. Sust.
|
Comprometer |
Heguina, heguiqena.
|
Compromiso |
Chuasso. Heguino.
|
Comunión |
Mojqano. Win santokuna chu mojqano tiaqanch: Creo en la Comunión de todos los santos. Cfr. "moha" = Mano.
|
Concebir |
Westuna. Westoqena. Sólo en sentido físico-materno.
|
Conceder |
Qena, qona, qonana. Yeguina.
|
Concentración |
Anqamuno.
|
Concentrante, concentrador |
Anqamuqeno.
|
Concentrar |
Anqamuna o angamuna.
|
Concepción |
Westuno.
|
Concesión |
Qeno, qonano.
|
Confidente |
Horsqeno o orsqeno. Part. activo.
|
Conocedor |
Yatieno. (a-p). Sisqeno. Part. activo.
|
Conocer |
Yatina. (a-p). Sisqana, sisqaqena.
|
Conocimiento |
Yatiano. (a-p). Sisqano.
|
Consecuente |
Yscheno. Yschaqeno. Skugueno. Part. Activo.
|
Consecuencia |
Yschano. Skuguino.
|
Conseguir |
Eskuguina. Skuguina. Hipana, hipaqena. Yschana, Yschaqena.
|
Constantemente |
Qasi. qaasi. Adv.
|
Contemplación |
Qohano, qohanqeno. Qojano.
|
Contemplar |
Qohana, qohanqena. Qojana.
|
Convertirse |
Rukuna, tuk'una. (q-p).
|
Conversión |
Ruqano,tuku, tokano. Sehe toqano: Conversión de corazón.
|
Corazón |
Se, see, sehe. Po sehe: Tu corazón. So sehe: Doble corazón.
|
Cordero |
Raago re, ree, reeqa. Animal macho, doméstico, de pastoreo.
|
Cosa |
Chita. Hamu, jamu. ¿Ki hamum pi yegüe? = ¿Qué cosa diste?
|
Cosecha |
Wanaqe, wanano.
|
Cosechador |
Wanaqeno.
|
Cosechar |
Wanana. Wanaqena.
|
Crenecia |
Kuhano, kuhansano. Qohano, qohansano. Tiano.
|
Creer |
Kuhana. Qohana. Tiana. Las formas quechuas "tiariy", "tiakuy", "tiana", claramente vienen del puquina en su forma "tiana" = afirmar, asegurar, decir sí!, etc.
|
Creyente |
Kuhansanosso. Qohanaqeno. Tieno.
|
Criado |
Isa, isu, issu. Haya-gata, Issu-gata. Qopuski. Po qopuski = Tu criado. Haya-gata es el criado incorporado como hijo en la hacienda.
|
Criatura |
Kío.
|
Crío, a |
Uñ, uña. (p-a-q). En personas y animales. Sólo a personas = Kío.
|
Crucificado |
Chaqatasso.
|
Crucificar |
Chaqatana. (q-p).
|
Crucificción |
Chaqatano.
|
Cual, es |
Hors, horsu. Horsuch = Los cuales.
|
Cualquiera |
-wi, -win (postpuesto). Qo-win ñao = Cualquiera que sea.
|
Cuando |
Apankay. Forma dudosa.
|
Cuanto, a, os, as |
Kinchassu o kiñchasso. Kinchassu pachawi? = ¿Cuántas veces? También las formas: Kitkay, kit-qe, Kiguch, kig¡usso. ¿Kitqe pachawi? = ¿Cuántas veces?
|
Cuatro |
Sper. Cuarto: sper hors(u). 40 = Sper sqata; 14: sqata sper.
|
Cuerpo |
Chejan. Pipu, pipo. Chejan puede significar las partes pudendas, por las frases en que el P. Oré utiliza este sustantivo, muy distinto al de "pipo".
|
Cueva |
Gachu, qachu. Q'atu Gachu = Infierno (Gran cueva!).
|
Cuidado! |
Pajtá. (q-p). Cuidado: Chumino, chumi. Sust.
|
Cuidador |
Ajoeno, ajoqeno. Sqaneno. Chumeno. Part. activo
|
Cuidadoso, a |
Esno. Esno qanasim = Sé cuidadoso.
|
Cuidar |
Ajona, ajoqena. Chumina. Sqana, esqana.
|
Culpa |
Jucha. (q-p). Po jucha wichna: Por tu culpa.
|
Culpable |
Jucheno. Juchasapa. (q-p).
|
Culpar, se |
Juchacheno. Tumpaqeno. (q-p).
|
Cumplidor |
Choneno, chonaqeno. Part. activo.
|
Cumplimiento |
Chonnano. Chonasso.
|
Cumplir |
Chonana, chonaqena. Qa chonenkina! = Esto cumplan!
|
Curación |
Qollano, jampino.
|
Curandero |
Qolleno, qollaqeno, jampiri. (a-p). Qamilli. (k-p).
|
Curar |
Qollana, qollaqena. Jampina, jampiqena. (q-p).
|
Curativo, a |
Qollasso.
|
Custodiar |
Chonana, chonaqena.
|
Custodio |
Choneno, chonaqeno. Angel choneno: Angel custodio.
|
Chicha |
Ukru ukru. Bebida fermentada entre los puquinas. Sutumi.
|
Choza |
Issu, isu, isa. Qorochno. Po qorochno = Tu choza.
|
Dador |
Qoneno, Qonaqeno. Yeguino. Part. activo.
|
Dañar |
Chaskina. Chachina. Qamaqena.
|
Dañino |
Chacheno. Chasqasso. Qarnasso.
|
Daño |
Chaskino. Qamaqe. Chachi, chachiqe.
|
Dar |
Akrodina. Hachna, Hiksqana. Jiana, jiyana, Jiqkina. Qena, Qonana, Yeguina.
|
Decir |
Atana. Anina o anena. Akina, aqena. Assona. Jollana. Hacer decir: Jollachina. Jollaguina = Estar a punto de decir. Y así de todos los verbos anteriores.
|
Dejar |
Ajrona, ajroqena. Kachina, kachiqena.
|
Delante |
Qenu. Altar qenu = Delante el Altar.
|
Dentro |
Ysu. Adv. Po ysu = Dentro de tí.
|
Denunciante |
Qateno, qatoqeno. Part. activo.
|
Denunciar |
Qatona, qatuna, qatoqena.
|
Derecha |
Kupi. (a-p). Kupi mohana = En la mano derecha. Kupi es una parte constitutiva del ayllu aymara, que ha dejado numerosos topónimos.
|
Desacatador |
Yteno, ytaqeno. Part. activo.
|
Desacatar |
Ytana, itana, ytaqena.
|
Desacato |
Ytano o itano. Sust.
|
Desamparar |
Pahana, pahaqena. Paheno = El que desampara. Part. activo.
|
Desamparo |
Pahano. Sust.
|
Descansar |
Q'asina. Samarana. (q-p).
|
Descanso |
Samarano, samaraqe. Samano = post parto. (q-p).
|
Descender |
Qorona, qoroqena. Wasuna, wasuqena.
|
Descendiente |
Qoreno, qoroqeno. Wasuno, wasuqeno. Part. Act.
|
Descenso |
Qorono. Wasuano.
|
Desconfianza |
Sips, sipsi, sipsiqe. Sust.
|
Desconfiar |
Sipsina.
|
Descubridor |
Sut'incheno, sut'inchaqeno. Part. activo. (q-p).
|
Descubrimiento |
Sut'inchano. (q-p)
|
Descubrir |
Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p).
|
Desde |
Tituch, Tunt. Tunt seeki Yscheso = Desde el uso de razón. Misa qallarasso tituch orela = La misa desde el comienzo oirás.
|
Desear |
Apiana. Hastiguina, Hayarina. Apiana. Hatana. Pi-qe, hatanenowi? = ¿Y tú lo deseaste?
|
Deseo |
Apiano. Hastiguino. Hayarino. Apiano. Hatano. Hata, hataqe.
|
Deseoso, a |
Apiasso, hatanosso. Hayarnosso.
|
Desobedecer |
Ytana, Ytaqena.
|
Desobediencia |
Ytano.Sust.
|
Desobediencia |
Yteno, Ytaqeno. Part. Activo.
|
Despotricar |
Jollasqena.
|
Después |
Chisu, Tu, tunq. Tunq samarawa hamp = Después del descanso (parto). Qoqasus, qoqasusqe. En enumeraciones. Sachatampe.
|
Desterrado, a |
Pañasso.
|
Desterrar |
Pañana, pañaqena.
|
Destierro |
Pañano.
|
Develar |
Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p)
|
Devolución |
Ikino. Sust.
|
Devolver |
Ykina o Ikina.
|
Descansar |
Samana, samarana. (q-p).
|
Descanso |
Samano, samarano, samaraqe. (q-p). Sust.
|
Día |
Gamen, gamenqe. Qamen, qamenqe. Nut. Luna o Runa. Q'apa runa = La tercera noche o el tercer día. Q'asi qamen = día feriado. Resurreción nut = El día de la Resurrección.
|
Diablo |
Supaya. (q-p).
|
Diario |
Sapa qamenqe.
|
Dicharachero |
Akieno, aqeno. Jolleno, jollasqeno.
|
Dicha |
Kusiqe, kusisino. (a-q-p).
|
Dicho |
Ataño, aneno. Jolla, jollano, jollaqe. Sust.
|
Dichoso, a |
Kusi. (a-q-p).
|
Digno |
Wasno. Sust. y adj.
|
Diezmero |
Sqapa. Es el recolector de diezmos en la Colonia.
|
Diez |
Sqata. Décimo = Sqata hors(u). Para contar de 10 a 20 en puquina: Sqatana pesq = 11. Sqatana stu = 17, etc.
|
Diezmo |
Sqata.
|
Díscolo |
Ytaqcno, itaqeno. Sust. Part. activo.
|
Dividir |
Killchina. Patmana.
|
División |
Killchino. Patmano.
|
Divisor |
Killcheno. Patmeno. Part. activo.
|
Divulgación |
Horsqano.
|
Divulgador |
Horsqeno. Part. activo,
|
Divulgar |
Horsqena.
|
Doblez |
Soano. Tener doblez: Soana.
|
Doler |
Japnena. Ñaqarina.
|
Doliente |
Japneno. Ñaqareno.
|
Dolor |
Japne, ñaqarino. Sust.
|
Don, donación |
Akrodino. Hachno. Hiksqano. Jiano, jiano. Jiqkino. Qonano, qonaqe, Yeguino. Sust.
|
Donante |
Akrodeno. Hachneno. Hiksqeno, hiksqaqeno. Jieno, jiyeno. Jiksqeno. Qoneno, qonaqeno. Yeguie-no, yeguiqeno. Part. activo.
|
Donar |
Akrodina. Hachna. Hiksqana. Jiana, jiyana, Jiqskina. Qonana, qonaqena. Yeguina.
|
Doble |
Soqo, sokuntes.
|
Dorado |
Kurin, kurimba, qorin. (q-p).
|
Dos |
So, soo. Segundo: Soo hors(u). Sqana soo = 12, etc.
|
Docente |
Sisqacheno. Part. activo del v. "Sisqachina" = Enseñar.
|
Droga |
Qolla, qollaqe, jampi. (a-q-p).
|
Duda |
Sips, sipsi, sipsiqe. Sust.
|
Dudar |
Sipsina, sipsiqena.
|
Duelo |
Japne, japneqe.
|
Dueño |
Iki, ki, ikisgo, ikiqo. Cfr. el "Eqeqo", divinidad paceña.
|
Durante |
Tuy. Tunt. Tuy samarawa hamp = Durante el descanso (parto).
|
Echado, a |
Jich'asso.
|
Echador |
Jich'eno, jich'aqeno.
|
Echar |
Jich'ana, jich'aqena.
|
El, ella, ello, ellos, ellas |
Hi. Hich. Chu. (Pron. personal).
|
El, la los, las |
Chu. Artículo determinado.
|
Elevación |
Esumano.
|
Elevador |
Esumeno, esumaqeno. Part. activo.
|
Elevar |
Esumana, esumaqena.
|
Embarazante, embarazador |
Omeno. Qoreno (varones). Tajlleno. Part. activo.
|
Embarazar |
Omana. Qorina (varones). Tajllina (mujeres).
|
Embarazo |
Omano. Tajlliqe.
|
Emborracharse |
kitchuana.
|
Embrujar |
Chatana, chatallana. Totasqena, sochuna.
|
Embrujo, embrujamiento |
Sochu, sochuqe, Tota, totasqe. Sust.
|
Emparejarse |
Togrina o tojrina. (p-q). Sólo sexualmente.
|
Emparejador |
Tojreno. Part. activo.
|
Emparejamiento |
Tojrno. Sust.
|
Emparentado |
Saliem sallasi.
|
Emparentamiento |
Saliemano.
|
Emparentarse |
Sallasina.
|
Empezar |
Qallagrina. (p-q).
|
Empleado |
Maña, mañasso. Qopuski. Po qopuski = Tu empleado. En el campo: Yanaqona, yanaqonasso. (q-p).
|
Empobrecer |
Wisachiqana (= Tener barriga vacía). (p-q).
|
En |
-na. Adv. No see-na = En mi corazón. Po iki-na = En tu Padre.
|
Enamoramiento |
Rosino, rosqano. Kuyapayano. Eguituno.
|
Enamorador |
Roseno, rosqeno. Kuyapayeno. Eguituqeno. Part. activo.
|
Enamorar |
Rosina. Rosqena o rosiqena. Kuyapayana. Egui-tuna.
|
Encantamiento |
Ohqono, ojqono. Cfr. Ojqo = Luna.
|
Encantar |
Ohqona, ojqona, ojqoqena. Sólo como hechizar.
|
Encorvado, a |
Kum kumutasso. Adj. y Sust.
|
Encorvar, se |
Kumuna, Kumutana, kumuqena. (p-q).
|
Endecha |
Qochu, qochuqe. (a-p).
|
Enemigo, a |
Guño, awqa-guño. Señ guñot q'espiñaqeta = Líbranos de nuestros enemigos. La forma "awqa": (q-p).
|
Engañador |
Soeno. Esqarameno, sqarameno. Sqeno, Yjqeno. Part. activo. Pantaneno. (q-p).
|
Engañar |
Soana. Esqaramana, Sqaramana, Sqana. Yjqana o ijqana.Ychqana. Pantanena, Pantachina (q-p). El verbo "soana" = Tener doblez. (so = dos).
|
Engaño |
Esqaramano, sqaramano. Sqano, Yjqano o Ijqano. Ichqano o Ychqano. Pantaqe, Sust.
|
Engendrado |
Yuri, Churi. (p-q). Westuno.
|
Engendrador |
Yurieno, westoqeno. Part. Activo.
|
Engendrar |
Yurina, westuna, westoqena.
|
Engendro |
Westuno. Sust.
|
Enojar |
Chojnana, chojnaqena.
|
Enojo |
Chojna, chojnaqe.
|
Enojoso, enojante |
Chojneno, chojnaqeno.
|
Enseñante |
Wineno. Sisqacheno. Part. activo.
|
Enseñanza |
Winano. Sisqachino. Sust.
|
Enseñar |
Winana. Sisqachina.
|
Enterrador |
Pampacheno, pampachaqeno. Part. activo.
|
Enterrar |
Pampachana. (q-p).
|
Entierro |
Pampachano, pampachanoqe.
|
Entrada |
Elo, ilo. Cfr. Top. "Ilo". Cfr. los "Ilotas".
|
Entrante |
Eloqeno, iloqeno.
|
Entrar |
Echena. Elona o ilona. Attas eloqench! = No entrarán!
|
Entrega |
Jiano, Jiyano, Jitkina. Qono, qonano, qonaqe. Ye-guino. Sust.
|
Entregar |
Qona, qonana, qonaqena, yeguina.
|
Entristecedor |
Japneno, japniqeno.
|
Entristecer |
Japnena.
|
Envenenador |
Ento mateno. Part. activo.
|
Envenenar |
Ento matana.
|
Enviado |
Tonnasso.
|
Enviar |
Tonana, tonaqena. Tonnana.
|
Envío |
Tonano, tonnaqe. Las 2 versiones en el P. Oré.
|
Enorme |
Tota, toto, tutu. Toto Maku = Brujo, Gran Jefe.
|
Equivocación |
Pantaqe, pantano. Sust.
|
Equivocarse |
Pantana, pantaqena. (q-p).
|
Errar |
Pantaqena, pantana. (q-p).
|
Error |
Pantaqe, pantano.
|
Escarnecedor |
Qamaqeno. Part. activo.
|
Escarnecer |
Qamaqena.
|
Escarnio |
Qamaqe.
|
Escaso, a, os, as |
Moqra, mogra. Mogra wanano = Escasa cosecha.
|
Escindente |
Patmeno.
|
Escindir |
Patmana.
|
Escisión |
Patmano.
|
Esclavo, a |
Yana. (q-p).
|
Escoba |
Picheno.
|
Esconder |
Allqena. Chaqena. Jijina. Qaqana, qaqaqena. Wa-ñana. Uqana, uqasqena. Stiqana. Stowana. Paqana, paqaqena. (q-p). Varias formas.
|
Escondite |
Stowano. Jijino. Qaqano. Wañe, wañaqe. Uqe. Uqaqe. Stiqano. Paqaqe. (q-p).
|
Escucha |
Orano, qatano, qatallano. Sust.
|
Escuchar |
Orena. Qatana, qatallana.
|
Espacio |
Qoro. Goro. Designa normalmente un espacio montañoso.
|
Espacioso, a |
Q'atu, Q'ato. Adj.
|
Espejo |
Rirpu o Lirpu.
|
Espera, esperanza |
Wachno. Tiano. Sust.
|
Esperar |
Wachna o wachnana. Tiana
|
Espiral |
Choqo, chuku. Cfr. el top. "Chucuito" (De. La Paz.
|
Espía |
Chapa, chapaqo, chapaqeno. Waqaycheno. (q-p). Hoy el "chapa" es el policía urbano. Top. Chapare. Dep. Cochabamba.
|
Espiar |
Chapana, chapaqena. Waqaychana. (q-p).
|
Esposa |
Atago. Atago-guja atuwi? = ¿La recibes por o como esposa?
|
Esposo |
Raago. Atagoye, po raagom ytinowi? = ¿Esposa, a tu esposo recibes o aceptas?
|
Estancia |
Aschano, qañano, qanaqe. qananaqe, qahano. Sust.
|
Estante |
Ascheno. Qañeno, qaheno. Part. activo de aschana y qana.
|
Estar |
Qana, qahana, aschana, asqana. Verbos auxiliares.
|
Este, a, os, as |
Qa, qasqe, Qo. Adj. o Pron. demostrat. Qo ni ha-taguench: Esto yo quiero. Qo miñs orela = Escucha a estos hombres. Idem, ese, a, o, etc. Qa jolla-chiguench = Esto nos hace decir.
|
Estrella |
Wara. Wara wara = Estrellas, firmamento nocturno.
|
Eterno |
Wiñaya. Adj. (p-q). Wiñaya kumano = Vida eterna.
|
Evidenciar |
Sut'inchana, sul'inchaqena. (q-p).
|
Evidente |
Sut'in. (q-p).
|
Examen |
Qohano, qohanqano.
|
Examinador |
Qoheno, qohanqeno.
|
Examinar |
Qohana, qohanqena.
|
Excelente, excelso |
Qollano. (a-q-p).
|
Exigencia |
Hitkino, hitkisino. Qatano, qatno.
|
Exigente |
Hitkqcno, hitkiscno. Qateno, qataqeno.
|
Exigir |
Hitkina, hitkisina. Qatana, qataqena.
|
Existencia |
Aschano, qanaqe. Qahano, Qahasso. Aschasso. Qanasso.
|
Existente |
Ascheno, qanaqeno, qaheno. Part. activo.
|
Existir |
Aschana, qana, qanaqena, qahana.
|
Expectación |
Wachna, wachno. Sust.
|
Expectante, expectador |
Wachneno. Part. activo.
|
Expectar |
Wachnana.
|
Expresar |
Atana, anina o anena, jollana, jollaqena. Ataguina = Is a decir, estar a punto de expresar algo.
|
Expresión |
Ataño, anino, jolla, jollano. Sust.
|
Expirar |
Hallaqena, hallagrina o hallaguina.
|
Extranjero |
Chuchi miñ.
|
Extraño, a |
Chuchi. Guillasso. Qama guillasso = Extraña necesidad.
|
Falaz |
Soeno,soaqeno.
|
Falso, a |
Jari. ¿Jari jurenowi? = ¿Juraste en falso?
|
Falta, faltamiento |
Jucha, juchaqe. (q-p). Falta de respeto = Choñano.
|
Faltar |
Juchallina, juchalliqena. (q-p). Faltar al respeto = Chonana.
|
Favorecido, a |
Jumnasso. María, Dius jumnasso hanch = María, eres favorecida de Dios.
|
Favorecer |
Jumana, jumaqena.
|
Faz |
Yuqe, puta.
|
Fe |
Kuhano, qohano. Tiano.
|
Feliz |
Kusi. (q-p).
|
Felicitar |
Kusi anina.
|
Femenino,a |
Qono. Ver "hembra".
|
Feriado |
Q'asi qamen. Sust.
|
Feto |
Sullu, sulluqe. (a-q-p).
|
Figura |
Qoshan, qoshanqe.
|
Figuración |
Qoshano. Qoshachino.
|
Figurador |
Qoshanqeno. Part. activo.
|
Figurar |
Qoshana, qoshanqena.
|
Fin, final |
Honaja. Puchuno. (p-q). Puchuqas-qama = Hasta el final.
|
Finalizar |
Honajana. Puchuna, puchuqena.
|
Finalmente |
Qoqassus, qoqasusqe. En enumeraciones.
|
Flojear |
Killana, killaqena.
|
Flojo |
Killeno, killaqeno. Killasso. Sust. y part. activo, (q-p).
|
Fornicación |
Chinkino. Kiñano. Watunqano, Suwarqano. Sust.
|
Fornicador |
Kiñeno. Watunqeno. Suwarqeno. Chinqeno. Part. activo.
|
Fornicar |
Kiñana. Watuna, watunqena. Suarqena. Chinkina. En puquina se diferencia a veces por sexo: Ingui-na = fornicar, hacer el acto sexual en mujeres. Rosina: sólo en varones.
|
Forzadamente |
Takuch.
|
Forzar |
Takuna. taqoqena.
|
Fuerte |
Takasso.
|
Fuerza |
Taku.
|
Gemido |
Qarno. Kichuno. Sust.
|
Gemir |
Qarana, qaraqena. Kichuna.
|
Gestar |
Mihana, miguena, mihaguena, mihasqena. "Mi" = Madre.
|
Gran, grande |
Q'atu, qhato. Tota, toto, tutu. (p-q).
|
Gratis, gratuito, a |
Q'asi. (q-a-p).
|
Gritar |
Anena. Cfr. "decir". Ama nim aneta! = No me grites!
|
Grito |
Anino.
|
Guardar |
Waqaychana. (q-p).
|
Golpe |
Sipi, sipiqe. Sust.
|
Golpeador |
Sipeno, sipiqeno.
|
Golpear |
Sipina, sipiqena.
|
Guardar |
Chonana, chonaqena.
|
Guardián |
Choneno, chonaqeno. Part. activo. Angel choneno: Angel de la Guarda.
|
Haber |
Kana, kanaqena. Appay kanch = No hay!
|
Habitación |
Ekumano Kumano. Po kumano-na aschapi? = ¿Estás en tu habitación?
|
Habitante |
Ekumeno. Kumeno. Kumeno miñs = Los hombres habitantes del lugar.
|
Habitar |
Ekumana. Kumana, kumaqena.
|
Habladuría |
Ataño. Aniqeno Jollano. Atasso. Jollasso. Sust.
|
Hablador |
Ateno, aneno, aniqeno. Jolleno, jollaqeno. Part. activo.
|
Hablar |
Atana, anina. Jollana, jollaqena. Hablar mal = Ento jollana. Hablar bien: wawo jollana.
|
Hacedor |
Qalleno, qallaqeno. Qallaqasso. El Hacedor: Dius qallaqeno.
|
Hacer |
Qallana, qallaqena.
|
Hacerse |
Rukuna, tuk'una. (p-q).
|
Harto, a, os, as |
Huntu. Adj. y Adv. Huntu muchuqe = Harto sufrimiento.
|
Hasta |
-qama. (q-p). Honaja-qama = Hasta el fin.
|
Hechicero |
Chateno, chatalleno. Totasqeno. Ohqeno, ojqeno. Cfr. Ojqo = Luna.
|
Hechizar |
Chatana, chatallana. Totasqena. Ohqona, ojqona.
|
Hechizo |
Chatano. Chatallano. Totasqe. Ohqono, ojqono.
|
Hecho, hechura |
Qallano.
|
Hecho, a |
Qallaqasso. Po hatano qallaqasso hanta!: Que tu voluntad sea hecha!
|
Hembra |
Atago, qono. China. (q-p).
|
Herida |
Chachino, chaskino. Sust.
|
Herido, a |
Chachesso.
|
Herir |
Chachina. Chaskina.
|
Hermanar |
Jilana, jilalena. Jilachina. (a-q-p). Jilalcnowi? = ¿Lo trataste como hermano?
|
Hermano, a |
Jila, jilaqo. (a-p). Po jilam kuyenowi? = ¿Amaste a tu hermano? Tí, ni kuyagucnch = Sí, lo he amado.
|
Hesitante |
Sipseno. Part. activo.
|
Hesitar |
Sipsina.
|
Hijo, a |
Chusku. Aya. Hara, haya. Hayarey!: Hijo querido! Hayaye! = Hija querida. Aya aya = Hijos. Aya raago = Hijo varón.
|
Hipocresía |
Soano. Sust. Del Verbo "soana" = Tener 2 caras.
|
Hipócrita |
Soeno. De "so" = Dos (caras). Part. activo.
|
Holgar |
Q'asina, q'asiqena. Kusisina. (q-p).
|
Hombre |
Miñ. Mana. Hombres = Miñs o miñkuna. Valor genérico.
|
Honra |
Yupaychano. (q-p).
|
Honrar |
Yupaychana. (q-p).
|
Hora |
Jisi, hisi. ¿ki jisi hanwi? = ¿qué hora es?
|
Huérfano |
Wajcha. (q-p).
|
Hurtar |
Rikina. Suana, suwana, suwarqena. (q-p).
|
Hurto |
Rikino. Suasso. Suwano. (q-p).
|
Idea |
Illa. Illano. Taja, tajano. Sust.
|
Ideal |
Illasso. Tajasso.
|
Idear |
Illana, tajana.
|
Idolo |
Qaquia. Es uno de los ídolos de la lista del P. Oré. No hemos podido discernir el tipo concreto de ídolo que es.
|
Igual, igualmente |
Jinanti, jinantiwa. (q-p).
|
Igualar |
Jinanqena. (q-p).
|
Imaginar |
Parana, paraqena. Tajana, illana.
|
Imaginación |
Para. Paraqe. Parano. Tajano, illano.
|
Imitación |
Qatino. (q-p).
|
Imitador |
Qateno.
|
Imitar |
Qatina. (q-p).
|
Impedimento |
Harq'ano. Patino, patiqeno, Wasano.
|
Impediente, impedidor |
Pateno, patiqeno. Waseno, wasaqeno. Harq'eno. (p-q). Part. activo.
|
Impedir |
Harq'ana. Patina. Wasana, wasaqena.
|
Incidir |
Akrona, akroqena.
|
Inclinación |
Kumu, kumuno.
|
Inclinarse |
Kumuna, kumuqena. (q-p).
|
Indígena, indio |
Maña, mañasso. Normalmente en Oré se refiere al que trabaja por los españoles. Cfr. yanaqona, ya-naqonasso. (q-p).
|
Inducción |
Kiwino, Sust.
|
Inducir |
Kiwina, kiwiqena.
|
Inductor |
Kiwiqeno. Part. activo.
|
Infiel |
Sqameno, sqarameno. ¿Po atagom sqameno enowi? = ¿Fuiste infiel a tu mujer? Part. activo.
|
Infierno |
Q'atu paqas. Q'atu gacho. Textual = Gran caverna.
|
Iniciador |
Qallagreno. (p-q).
|
Iniciar |
Qallagrina. (p-q).
|
Inicio |
Qallagrino. (p-q).
|
Instrucción |
Sisqachano. Sust.
|
Instructor |
Sisqacheno. Part. activo.
|
Instruir |
Sisqachina. La part. "chi" es quechua.
|
Insultante |
Choñeno, choñaqeno. Jolleno, jollaqeno. Sqame-no. Sqarameno. Part. activo.
|
Insultar |
Choñana, choñaqena. Jollana, jollaqena. Sqamana, Sqaramana, Inchina.
|
Insulto |
Choña, choñaqe. Jolla, jollaqe. Sqama, sqamaqe. Q'asi nana (= Nombre vano o mal nombre). Cfr. chojnana o chojñana: Puede ser el mismo verbo.
|
Intermediario |
Tonasso.
|
Invocación |
Chamo, chanqano.
|
Invocar |
Chanana, chanqana.
|
Ira |
Chojna, chojnaqe.
|
Irradiación |
Ilo, illino. Top. "Ilo" puerto de la costa peruana.
|
Irradiador |
Eliqeno, illeno.
|
Irradiar |
Illina, ilina, elina, illiqena.
|
Irritación |
Chojna, chojnano.
|
Irritante |
Chojneno. Chojnaqeno.
|
Irritar |
Chojnana, chojnaqena. (p-q).
|
Jabón |
Mata, mataqe. Sust.
|
Jefe |
Qamasso.
|
Jiba |
Kumu, kumuqe. (p-q).
|
Jornal |
Qamen qallano. Trabajo de un día.
|
Jornalero |
Yaassu. Ysu, Issu. Yssu qameno. Etimológicamente, Ya-assu = Trabajador del dios "I", puquina-quechua.
|
Junto |
Chiqa. (p-q).
|
Juramento |
Jurasso. Hari Jurasso = Falso juramento.
|
Jurar |
Jurana. (c-p).
|
Justo |
Wawo, wago, waqo. Misma raíz de "wali" (a) y "walej" (q).
|
Ladrón |
Apaheno. Riqeno.Suwa, sua, sueno, suwarqeno. (q-p). Sust. y part. activo
|
Latente |
Qateno. Qatasso, wañe. Adj. y part. activo.
|
Latiguear |
Takina.
|
Látigo |
Taqasso. (p-q).
|
Lavadero, lavabo |
Taqsano. Matano. Sust.
|
Lavador, lavandera |
Taqseno. Mateno, mataqeno. Part. activo.
|
Lavar |
Tajsana. (p-q). Matana.
|
Lazo (para cazar) |
Sipi, sips, sipiqe. Sust.
|
Levantar |
Taqana. Esumana, esumaqena. Levantar (= acusar) = Yacheguina. Tumpana, tumpaqena. (q-p).
|
Levante |
Taqeno. Esumeno. Part. activo.
|
Liberador |
Ewistueno. Q'espichino (q-p). Qolleno, qollaqeno. Part. activo.
|
Liberar, librar |
Ewistuna. K'ispina, k'ispichina. (q-p). Qollaqe-na. (p-a-q). Ver también la formas: Q'espiña, q'es-pichina. Q'espiñaqeta: Líbranos!
|
Limbo |
Qananaqe. (Lugar de estar). Vocablo creado por G. Oré.
|
Limpiar |
Tajsana, tajsaqena. Pichana, pichaqena. (q-p).
|
Limpieza |
Tajsano. Pichano.
|
Limpio, a |
Tajsa. Pichasso. Mat'i. Mat'i anima = Alma limpia.
|
Loa |
Yupaychano. (q-p).
|
Loar |
Yupaychana. (q-p).
|
Luego |
Sachatampe. Qoqasus, qoqasusqe. En enumeraciones. Adv.
|
Lugar |
Gachu. Goro, qoro. Pacha. En lugar de. Pateros Dius pacha hasu = El Sacerdote está en lugar de Dios. Para tierra, mundo, piso, suelo, el puquina dice "paqas" y no pacha. Top. Qoro-qoro. (Potosí. La Paz).
|
Luna |
Ohqo, ojqo. Oqho. (u-p).
|
Llama |
Re, ree, reeqa. Animal doméstico de pastoreo andino. Raago ree = Llamo, o llama macho. Atago ree = Llama hembra. También = he, hee. No se ha podido diferenciar exactamente el tipo de ganado entre ree y hee. Ambos son claramente onomatopeicos.
|
Llamado, a |
Chamo (sust.). Chanqasso (adj.).
|
Llamar |
Chanqana.
|
Llamativo, a |
Chaneno. Chanqeno. Part. activo.
|
Llanto |
Qarno. Waqas, Waqano. Kichuno. Sust.
|
Llegada |
Wachano. Sust.
|
Llegar |
Wachana, wachaqena.
|
Llevar |
Eqana.
|
Llorar |
Qarana, qaraqena. Kichuna.Waqana, waqaqena. (q-p).
|
Macho |
Raago + el nombre del animal. Se opone a atago = Hembra. Vale para personas y animales, al señalar el sexo o género.
|
Madera |
Mowe. Sust.
|
Madre |
Imi, mi. Ni imi = Mi madre. Chumi: Cuidado maternal. Paqas Mili: Madre Tierra (p-q).
|
Malo, a |
Ento. Ento jolla = Mala palabra.
|
Malhechor |
Ento qalleno, o ento qallaqeno.
|
Maltratador |
Incheno. Sqalleno. Sqameno, sqarameno. De palabra: Jolleno, jollaqeno. Part. activo.
|
Maltratar |
Inchina. Sqallina, sqamana, sqaramana. De palabra: Jollana.
|
Maltrato |
Inchino. Sqalla, sqalliqe, sqallasso, sqama, sqamsu, jolla. Sust.
|
Mandamiento, mandato |
Gama, qama, Qo-gama. Qamachisso. (p-q).
|
Mandante |
Qamasso. Qamacheno. Sust. y part. activo.
|
Mandar |
Pestuna, pestoqena. Qamachina. (q-p). Mandar = enviar = Tonana, tonaqena.
|
Mancebo |
Tojreno. Part. activo. Mancebasso. (c-p). Sust.
|
Manifestante |
Puteno. Sut'incheno, sut'inchaqeno. Part. activo. (q-p).
|
Manifestar |
Putaña. Sut'inchana, sut'inchaqena. (q-p).
|
Manifiesto |
Putano. Sut'in. Adj. Sut'inchano. Sust.
|
Maniobra |
Mojqano, mojgano. De moha = mano.
|
Maniobrar |
Mojqana.
|
Maniobrero |
Mojqeno. Part. activo.
|
Mano |
Moha, mojna. Ni moha-wa = Con mi mano. Ku-pi mojna = Mano derecha
|
Manojo |
Mohano.
|
Manoseador |
Moheno. Tosteno, tostaqeno. Sagueno, sajeno. Part. activo.
|
Manosear |
Mohaqena.Tostana, tostaqena. Sagana, sajana.
|
Manoseo |
Mohano. Tostano, tostaqe. Sagano, sajano. Sust.
|
Mansión |
Kusi wachno qolleno.
|
Martillo |
Sipi, sipiqe, Sust.
|
Masticar |
Lulina. Cfr. comer.
|
Masturbación |
Tawstaqe, tostaqe, tostasso.
|
Masturbador |
Tawstaqeno,tostaqeno. Part. activo.
|
Masíurbarse |
Tawstaqena, tostaqena.
|
Matar |
Hallachina. Hallanena.
|
Maternidad |
Imi hanaqe.
|
Materno, o, os, as |
Mi hasso.
|
Mayor de edad |
Ischesso. Part. activo, y sust.
|
Medicamento |
Qolla, qollaqe. Jampi. (a-q-p).
|
Medicar |
Qollaqena, jampina. (a-q-p).
|
Médico |
Qolleno. Jampiqeno. (a-q-p). Part. activo y sust.
|
Mejora, mejoramiento |
Sumano. (a-q-p).
|
Mejorar |
Sumeskina. ¿Mejoraste? = ¿Pi sumeskinowi?
|
Memoria, memorial |
killano. Illano. Ewigano. Sust.
|
Menstruación |
Much'u qaaqe, much'u lunay.
|
Menstruante |
Much'u atago.
|
Menstruar |
Much'una. (q-p). Cfr. sufrir o tener dolores.
|
Mentir |
Llullana, llullaqena. (q-p).
|
Mentira |
Llullano, Sust. (q-p).
|
Mentiroso |
Llulleno, llullaqcno. Part. activo. (q-p).
|
Merecedor |
Wasnano, wasnaqeno. Part. activo. Qonano (mujeres).
|
Merecer |
Wasnana. (en varones); qonana (en mujeres).
|
Merecimiento |
Wasno. (de varones). Qono (de mujeres). Sust.
|
Mérito |
Wasno (varones). Qono (mujeres).
|
Mezcla |
Mistuno o miqstuno.
|
Mezclador |
Mistuqeno.
|
Mezclar |
Mistuna o miqstuna.
|
Mientras |
Tuy. Adv.
|
Mi, mis, mió, a, os, as |
No. Adj. posesivo. No seena = En mi corazón. Como interjección exclamativa: -rey. Apu-rey = Señor mío!
|
Mira, mirada, miramiento |
Hiskiqe, histiqano. Qohano.
|
Mirador |
Hisqeno, hiskiqeno. Qohanqeno. Part. activo.
|
Mirar |
Hiskina, hiskiqana. Qohana. Mirarse = Qohanqe-na. Ver "hiski" = ojo.
|
Mirarse en espejo |
Rirpuchina, lirpuchina. (p-q).
|
Misericordioso, a |
Kuyapayeno. (p-q).
|
Mismo |
Kiki. (p-q). La raíz parece etimológicamente puquina, repetitivo.
|
Momento |
Jisi, hisi. ¿ki jisi-na? = ¿En qué momento?
|
Montar |
Wasquina (= solo varones); qokina (sólo mujeres). El verbo se refiere a montar sobre animales o vehículos: burros, caballos, bicis.
|
Montículo |
Goro, qoro. Top. Qoro qoro (La Paz).
|
Montón |
Anqano. Sust.
|
Morada |
Haqano. Qorochno. No qorochno-na = En mi morada. Kumano, ekumano. Sust.
|
Morador |
Haqeno. Ekumeno. Kumeno.
|
Morar |
Haqana. (p-a). Ekumana. Kumana, kumaqena.
|
Moribundo |
Halleno, hallaguino. El que muere. Part. activo.
|
Morir |
Hallaría. Hallalla! = Muerto está!, o !Que muera! Exclamación de victoria de los puquinas, transmitida por los aymaras hasta hoy. Hallaguina (p-q) = Ir a morir, estar a punto de morir.
|
Mortal |
Hallasqeno. "Pi, miñ hallasqeno" = Tú, hombre mortal!
|
Mortífero, a |
Hallacheno. Hallaneno. Part. activo y adj.
|
Mostrador |
Wineno.
|
Mostrar |
Winana, sisqachina.
|
Motivo |
Ukisto. Wichna. Po jucha wichna = Motivo de tu pecado. También; Nana (= nombre): E-nana, go-nana = Con o sin motivo.
|
Mucho, a, os, as |
Huntu. Huntu mut'o = Mucho sufrimiento. Adj.
|
Mudo |
Opa, upa, opaqe, upaqa. (p-q). Cfr. Upallina: Adorar.
|
Mujer |
Atago. ¿Atago-guha atuwi? = ¿La recibes por mujer? Se opone a raago. Po atagom = A tu mujer.
|
Muera! |
Hallalla. (p-a).
|
Muerte |
Hallas, hallaqe.
|
Muestra |
Winana, sisqachano. Sust.
|
Muy |
Huntu. Adj. que funciona como superlativo. Huntu kusi qamenqe = Día de gran alegría.
|
Nacer |
Paqarina. (p-q). Las paqarinas son adoratorios orientados hacia el sol naciente. Cfr. Paqas = tierra.
|
Naciente |
Paqarieno.
|
Nacimiento |
Paqarisso.
|
Nada |
Appanqara, appaqara.
|
Nadie |
Apaki.
|
Necesidad |
Qama, qamaqe. De ahí el "qamaqe" = Zorro, en aymara.
|
Necesitar |
Hitkina, hitkisina. Qamana, qamaqena.
|
Necesitado, a |
Hitqeno, hitkiseno. Part. activo. Qamasso. Adj. y sust.
|
Negación |
Appano. Tokasso. Sust.
|
Negar |
Apana, appana, appaqena.
|
Negarse |
Toqena. Apa o ama anena (= decir no).
|
Negligente |
Allqeno.
|
Ninguno, a |
Apaki. Appa qaña, o ama qaña, según sea negación prohibitiva o no.
|
Niño pequeño |
Kío, guio.
|
No |
Apa, appa, apaqe, apasso, appans, appay. Attas. Prohibitivo = Ama (q-p).
|
Noble |
Qatu nana = Gran nombre. Qatu Iqo = Gran persona. Khapaj. (q-p).
|
Nombrar, nominar |
Nanaqena, manana. Cfr. Poner nombre a una persona.
|
Nombre |
Nana. Qatu nana = Gran nombre o persona. Mana. En puquina parece identificarse la persona con el nombre. Por eso la doble forma "nana" y "mana".
|
Nosotros, as |
Señ. Pron. personal. Señ-guta = A nosotros.
|
Novio |
Eguituqeno.
|
Nuestro, a, os, as |
Señ, sin. (Adj. posesivo). Señ kumano = Nuestra vida. Señ Iki = Padre nuestro.
|
Nueve |
Chega, cheqa. Chega horsu = Noveno, a. 19 = Sqata chega.
|
Nuevo, a |
Wanaqa. Anin wanaqa = Ropa nueva.
|
O |
In, inqe. Tay...tay; nu...nu. Conj. disyuntiva. Tay iki, tay ¡mi = O padre o madre.
|
Objeto |
Hamu, jamu. ¿ki hamum pi yegüe? = ¿Qué objeto o cosa diste tú?
|
Obra |
Qallaqc, tajsqano.
|
Obrar |
Tajsqana, qallana.
|
Obrero |
Qallasso. Tajsqasso, qalleno, qallaqeno, qalla-waya.
|
Obsequiador |
Yeguieno. Part. activo.
|
Obsequiar |
Yeguina.
|
Obsequio |
Qona, qonaqe. Yeguino. Wichino. Sust.
|
Observación |
Chonano, hiskino, hiskiqano. Qohano, qohasso.
|
Observante |
Choneno. Hisqeno, hiskinqeno, qoheno, qohanqe-no. Part. activo.
|
Observar |
Chonana. Chonaqena. Hiskina, hiskiqana, qohana, qohanqena.
|
Obstaculización |
Patino, patiqe. Haarq'ano.
|
Obstaculizante |
Pateno, patiqeno. Harq'eno. Part. activo.
|
Obstaculizar |
Patina, patiqena. Harq'ana. (p-q).
|
Obstáculo |
Patiqe, patino, pati.
|
Obtención |
Hipano. Yschano.
|
Obtener |
Hipana, hipaqena. Yschana, Yschaqena.
|
Ocultante, ocultador |
Allqeno. Jijeno. Jijiqeno. Q'ateno. Wañeno, wañaqeno. Stoweno, stiqeno.
|
Ocultar |
Chaqena. Allqena. Jijina, jijiqena. Q'atana. (a-p). Wañana, wañaqena. Uqana, uqasqcna, Stowana, stiqana. Paqana, Paqaqena. (q-p) Varias formas utilizadas por el P. Oré.
|
Oculto, a |
Allasso.Jijinosso. Q'atano. Wañe, wañeqe, stowa-no. stiqano, stiqasso. Paqasso. Adj. y sust.
|
Ocho |
Kina. Octavo: Kina hamp, o kina horsu. 18 = Sqata kina.
|
Odiar |
Chechana, chejqana. Chejnina (q-p). Etzqena. Sqallina, sqamana, sqaramana.
|
Odio |
Checha, chechano. Chejgano. Chejnino (q-p). Etz-qe. Sqalla, Sqama, sqamsu, sqara. Sust.
|
Odioso |
Chechasso, chejqasso o chejgasso. Adj. Chejneno, chejnicheno. Etzqeno. Sqalleno, Sqameno, sqarameno. Part. activo.
|
Ofender |
Choñana, choñaqena. Inchina, inchiqena.
|
Ofensa |
Choña, choñano.Inchino. Inchesso.
|
Ofensor |
Choñeno, choñaqeno. Incheno, inchiqeno. Part. activo.
|
Oferente |
Akrodeno. Hiksqeno, hiksqaqeno. Jiksqeno, Qo-neno. Yeguieno. Wicheno. Part. activo.
|
Oferta |
Akrodino. Hiksqano. Jikskino. Qono, Qonaqe. Yeguino. Wichino. Sust.
|
Ofrecer, ofertar |
Akrodina. Hachna. Hiksqana. Jiana, jiyana, Jiq-kina. Qonana, Yeguina. Wichina.
|
Ofrecimiento, ofrenda |
Hachno. Hiksqano. Jiano, Jiqkino. Qona-qe, qono. Yeguino. Wichino. Wichno. Sust.
|
Oh! |
A! Oh, Misericordiosa! = A kuyapayeno!
|
Oidor |
Oreno. Qateno, qatalleno. Sust. y part. activo.
|
Oír |
Orena, Qatana, Qatallana.
|
Ojo |
Yuqe. Hiski. Po kiki hiski hiskinoa = Con tus propios ojos lo verás.
|
Olvidadizo |
Allaqeno. Stiqeno. Adj. Part. activo.
|
Olvidar |
Allana, allaqena. Stiqana.
|
Olvido |
Alia. Stiqano. Sust.
|
Ondulación |
Choqoro.
|
Ondulante |
Choqoreno.
|
Ondular |
Choqona. El movimiento de la víbora, la cho-qora.
|
Operar |
Tajsqana, qallana.
|
Orden |
Qamachisso. Sust. (q-a-p).
|
Ordenar |
Pestuna, pestoqena. Qamachina. (p-q).
|
Oriente |
Paqarieno. Part. activo, (p-q).
|
Oscurecer |
Ch'amana, ch'amaqena.
|
Oscuridad |
Ch'ama, ch'amaqe. Sust.
|
Oscuro, a |
Ch'amasso. Adj.
|
Orto |
Paqamo. Sust. Cfr. las "paqarinas", ritos del amanecer.
|
Otear |
Waqaychana. (q-p).
|
Otro, a |
Wajna. (p-q). Otros,as = Wajnach. Wajlla = Cualquier otro.
|
Oveja |
Re, ree, reeqa. Raago ree = Animal hembra, doméstico y de pastoreo, andino. Cfr. re, ree.
|
Oyente |
Oreno, qateno, qatalleno. Part. activo.
|
Padecimiento |
Ñaqarino, (q-p). Qajano, muchuno. (q-p). Mut'o, mut'aqe, mut'ano. (p-q).
|
Padecer |
Ñaqarina (q-p); Qajana, qajaqena. Muchuna. (q-p). Mut'una, mut'uqena. (p-q).
|
Padre |
Iki, ki, ikisqo o ikisgo. Chuki, chuqe, Yuqe, Yuqs. Señ Iki = Padre nuestro. Pateros = el sacerdote. También: Chuki, chuqe, yuqe, yoqe = Padre, como el ojo que todo lo ve.
|
Palabra |
Sunch, such. No sunch órela = Escucha mi palabra.
|
Palo |
Lawa, mowe-lawa.
|
Palpación |
Tajllino. Tostano,tostaqano, sajano, sagano.
|
Palpador, palpante |
Tajlleno, tosteno, tostaqeno, sagueno. Part. activo.
|
Palpar |
Tajllina.Tostana, tostaqena. Sagana, sajana.
|
Para |
-gu, guta, gutaj, gutach. Atago-guta = Para la mujer.
|
Para qué? |
¿Kiñchassu?
|
Pariente |
Yurieno. Referido a la mujer que pare. Part. activo.
|
Parir |
Pariente afín = Salla. Pariente de línea materna = Sami. = Yurina.
|
Parlante, parlachin |
Jolleno, jollaqeno. Sust. y part. activo.
|
Participación |
Echino. Elono.
|
Participante |
Echeno, eloqeno.
|
Participar |
Echena, elona, eloqena.
|
Parto |
Yuriqe. Samano = Post parto. Sust.
|
Pecado |
Jucha, juchaqe (q-p).
|
Pecador |
Juchasapa. (q-p). Jucheno, juchancheno. (p-q).
|
Pecar |
Jucharía, juchaqena. Juchanchana, Juchallikuna. (q-p).
|
Pedir |
Hatana. Wanana, wanaqena.
|
Pelea |
Watiqe, watino. Magueqe, maguino.
|
Peleador |
Watiqeno. Magueno.
|
Pelear |
Maguina. Watikina. Maguina. Miqstu maguina = Pelear entre muchos.
|
Pena |
Japne. Qarano, qarno, ñaqarino, mut'o, much' uqe.
|
Penar |
Japnena. Qarana, qaraqena. Ñaqarina. Much'una (q-p). Mut'una (p-q). En sentido moral y físico.
|
Penoso |
Qarasso. Mut'osso.
|
Pensamiento |
Ewino. Ylla, lili, Illano o Yllano, Illasso. Illin. Taj, tajano. Para, paraqe, parano. Sust. Cfr. también: "vacío".
|
Pensador o pensante |
Ewigueno. Pareno. Illeno o Ylleno. Tajeno, tajaqeno. Part. activo.
|
Pensar |
Ewina, ewigaqena. Parana, paraqena. Yllana o Illana, illaqena. Taj ana, tajaqena.
|
Percepción |
Ituno.
|
Percibidor |
Itueno, itoqeno.
|
Percibir |
Itona, ituna, itoqena.
|
Perdedor |
Ptaqeno.
|
Perder |
Ptana.
|
Pérdida |
Piano. Ptasso. Ptanogue.
|
Perdón |
Pampachano.
|
Perdonador |
Pampacheno, pampachaqeno. Part. act.
|
Perdonar |
Perdonana. (cast.-p). Pampachana. (q-p).
|
Perezoso |
Killeno. (q-p).
|
Permanecer |
Qetqana. Ekumana. Kumana.
|
Permanencia |
Qetqano. Ekumano. Kumano.
|
Permanente |
Ekumeno. Kumeno. Qetqeno, qetqasso. Part. activo y adj.
|
Permisivo, a |
Hotonosso.
|
Permiso |
Hotono.
|
Permitir |
Hotona, hotoqena.
|
Perro |
Qomse. Cfr. M. Montaño. (p-qall.). No aparece en G. Oré.
|
Persona |
Miñ. Miñkuna o miñs = personas. Yqo. Sust. Etimológicamente, es una referencial al dios pre-in-caico "I" o "Y", de horizonte común a puquinas, quechuas y aymaras.
|
Pertenencias |
Ampegue (ta). Qo hassu.
|
Petición |
Hatano. Wanano, wanaqeno.
|
Piel |
Lipe. De animal o persona. Cfr. Los "Lípez". (p-a).
|
Planta |
Malki. Jampi malki (a-q-p) = Planta curativa.
|
Plañidero |
Waqagueno. (p-q).
|
Plato (de barro) |
Poqe. De esta voz parece emerger en nombre de la etnia puquina, aquí en estudio. "Poqe" etimológicamente sería "lo tuyo".
|
Poco, a, os, as |
Pisi, pisiqe, (q-p). Moqra, mogra. Adj. y Adv.
|
Pobre |
Wajcha, wajchaqe. (q-p).
|
Pobreza |
Wisachicano. (= Barriga vacía), (p-q).
|
Poder |
Atina, atipana. (p-q). Verbo. Atipano = Poder, sust.
|
Poderoso |
Atipeno. Part. activo. Win atipeno: Todopoderoso.
|
Por |
Wichna., -t. Por esto: Qo wichna. Por tu culpa: Pu jucha wichna. Cuaresmat = Por Cuaresma. ¿Por qué? = ¿Kiñchano?
|
Poseedor |
Eskuqeno.
|
Poseer |
Eskuna, skuna.
|
Posesión (es) |
Ampegue (ta). Qañanu, qo hassu. Skuno.
|
Potente |
Ateno. Atipeno. (q-p).
|
Precio |
Chani. (q-p).
|
Precipicio |
Hutu, hutuqe, Hutuno. Sust.
|
Precipitación |
Hutuno.
|
Precipitarse |
Hutuna, hutuqena.
|
Preddecto |
Hayari. Cfr. Haya = hijo.
|
Preñar |
Omana. Qorina. El que la produce: Omeno, qore-no. Qoriqeno.
|
Preñez |
Ornan (o), omanqe. Qorino.
|
Presencia |
Ascha, aschas. Aschano. Sust.
|
Presente |
Ascheno. Part. activo. Los presentes = Aschenoch.
|
Primero, primeramente |
Wksto, wkisto. Wkstoqa = En primer lugar. Numeral: Pesq, pego, peqo, etc. Sust. adj. y Adv.
|
Princesa |
Qo-mi-ye. Forma compuesta de qono = mujer, imi = madre y la expresión cariñosa = "-ye".
|
Prohibición |
Harq'ano.
|
Prohibir |
Harq'ana.
|
Prójimo, próximo |
Masi miñ. (p-q).
|
Promesa |
Wanino. Chuasso. Heguino. Sust.
|
Promesante |
Wanigueno. Heguieno, heguiqeno.
|
Prometer |
Wanina. Heguina, heguiqena.
|
Propalador |
Horsqeno.
|
Propalar |
Horqena. Masi miñ jucha horsqenowi? = ¿Propalaste el pecado del prójimo?
|
Propio, a |
Aschassu, asqasso. Appa asqassu: impropio.
|
Provocación |
Kiwino
|
Provocador |
Kiweno, kiwiqeno.
|
Provocar |
Kiwina, kiwiqena.
|
Pudiente |
Atieno. Sust.
|
Quebrar, se |
Patmana, patmaqena.
|
Querendón |
Apieno. Hateno. Kuyano, kuyapayeno.
|
Querer |
Apiana. Hayarina. Apiana. Hatana. Kuyana, kuya-payana (p-q).
|
Querido, a |
Apiasso. Hayarino. Hatawa. Kuyapayeno = enamorado, a.
|
Quiebra |
Patmano.
|
Quien, es |
Kinchano, kiñchasso. Ñus, nuy. Hors, horsu. ¿Horsuch hollenowi? = ¿Quiénes hablaron?
|
Quizás |
Si, sin, siqe. Ina, inago. (a-p). Cfr. "ina", en aymara.
|
Raptador |
Atagom suwarqeno.
|
Raptar |
Atagom Suwarqena.
|
Rapto |
Atagom Suwarqe.
|
Rato |
Jisi, Jisiqe, hisi. Qo jisi-na = En este rato.
|
Razón |
Ukisto. Wichna. Jucha wichna = En razón del pecado. También: Nana (= nombre). E-nana, go-na-na = Con o sin razón.
|
Real |
Cheqa (a-q-p). Jimutki. Adj.
|
Realidad |
Jimutkano.
|
Realizar |
Kallana, kallaqena.
|
Recepción |
Itino o Ytino. Ytnasso.
|
Receptor |
Iteno, Ytieno, Ytiqeno. Itnaqeno. Part. activo.
|
Recibir |
Ytina, o itina. Ytiqena. Itnaqena.
|
Reciprocamente |
Mene. Mene kuyasqaguens = Aménse reciprocamente.
|
Reclamación |
Qatano, qatasso.
|
Reclamador |
Qateno, qataqeno.
|
Reclamar |
Qatana, qataqena.
|
Recoger |
Ytina o Itina. Ytiqena.
|
Reconciliación |
Wanigui. Waniqe.
|
Reconciliador |
Wanigueno. Waniqeno. Part. activo.
|
Reconciliarse |
Waniguina, wanigrina. (q-p). Waniqena.
|
Recto, a, os, as |
Wawo, wago,waqo. Sust. Parecen diversas versiones de un mismo fonema.
|
Recordar |
Ewigaqena. Killana, killaqena. Ewigaqench = Recordarás!
|
Recuerdo |
Ewigaqe. Killano.
|
Redondo |
Qoro, qorqe. Top. Corque. Dep. Cochabamba. En puquina, la forma "qoro" tiene sentido espacial y temporal, (a-p).
|
Reflejante |
(Activo:) Ileno, Rirpucheno. (pasivo:) Qoshanqeno.
|
Reflejar |
Ilina, ilaqena. Rirpuchina. (q-p). Reflejarse = Qo-shana.
|
Reflejo |
Ila, ilo. Rirpuchino. Qoshan, qoshanqe.
|
Reflexión |
Para, paraqe, parano. Yllano o illano. Tajano.
|
Reflexionador |
Pareno, paraqeno. Ylleno o illeno, illaqeno. Taje-no, tajaqeno. Part. activo.
|
Reflexionar |
Parana, paraqena, Illana o illana, illaqena. Tajana, Tajaqena.
|
Regalar |
Hachna. Jiana, jiyana, Jitkina. Qenana, qonana. Wichana. Yeguina.
|
Regalo |
Hachno. Jiano, jiyano, jitkino. Qeno, Qona, qona-qe, qono, Wichino. Wichno. Yeguino. Sust.
|
Reina |
Qo-mi-ye. Forma compuesta de "qono" = mujer; Imi = Madre y la forma cariñosa "-ye".
|
Remisión |
Tonano.
|
Remitente |
Toneno, tonaqeno.
|
Remitir |
Tonana, tonaqena.
|
Remontante |
Waskieno o wasqeno. Part. activo.
|
Remontar |
Waskina.
|
Rencor |
Etzqe. Sqalla, sqama, sqamsu,
|
Rencoroso |
Sqalleno, sqameno, sqarameno. Part. activo. Cfr. odioso.
|
Reposar |
Samana, samarana. (q-p).
|
Reposo |
Samano, samaraqe, samarano. (q-p). Sust.
|
Representación |
Qoshano.
|
Representante, representador |
Qoshanqeno.
|
Representar |
Qoshana.
|
Representarse |
Rirpuchaqena. (Rirpu = Espejo).
|
Respetable |
Pateno, pataqeno. Humeno. Yupaychaqeno. (p-q). Part. activo.
|
Respetar |
Patana, pataqena. Humana. Yupaychana, Kuyapa-yana. (q-p).
|
Respeto |
Patano. Humano. Yupaychano. Kuyano. Sust. (q-p).
|
Respirar |
Samana. samaqena. (q-p).
|
Respiro, respiración |
Samano. Sust. (q-p).
|
Restitución |
Ikino. Sust.
|
Restituidor |
Yqeno o Ikeno. Part. Activo.
|
Restituir |
Ykina o Ikina.
|
Restante |
Puchuqeno.
|
Restar |
Puchuna, puchuqena. (q-p).
|
Resto |
Puchuno,puchuqe.
|
Resucitado |
Esumarosso, Hekumnasso, ekumnasso. Taqasso.
|
Resucitar |
Esumaruna. Hekumana, ekumana.
|
Resurrección |
Esumarochano, Hekumano, ekumano.
|
Resumen |
Anqamuno.
|
Resumir |
Anqamuna.
|
Resurgir, resucitar |
Taqana.
|
Resurrección |
Taqano.
|
Reunir |
Anqana, anqamuna.
|
Reunión |
Anqano, anqamuno.
|
Reverenciar |
Upallina, ubachana. Sentido religioso, (p-q).
|
Rincón |
Uqe, uqaqe.
|
Riqueza,s |
Qañamu, qohassu. Sust.
|
Robar |
Apahena. Rikina, Suwana, suwarqena. (q-p)
|
Robo |
Apahino. Rikino. Suwasso. Sust. (q-p).
|
Rodante |
Chqoreno.
|
Rodar |
Choqona, choqoqena.
|
Rodilla |
Esqa. Altar-qenu esqa qanassim = Ponte de rodillas ante el Altar.
|
Romper, se |
Patmana, patmaqena.
|
Rompimiento, rotura |
Patmano.
|
Ropa |
Anin. Taqsa anin = Ropa lavada.
|
Rostro |
Yuqe. Puta.
|
Rubor |
Istino, histino.
|
Ruborizante |
Isteno, histaqeno.
|
Ruborizar |
Istana, histaqena. Penqana. (q-p).
|
Rueda |
Choqo, choqoro.
|
Rumiar |
Illana, illaqena. Parana, tajana. Cfr. reflexionar.
|
Sabedor |
Yatieno. (a-p). Yacheno (q-p).
|
Saber |
Sisqana. Yatina. (a-p). También, yachana, yache-guina (q-p).
|
Sabiduría |
Yatiano. (a-p). Sust. Yachano (q-p).
|
Sacerdote |
Pateros, (c-p). Forma adoptada por el P. G. Oré.
|
Sagrado, a |
Sumeno, sumarawa. Adj.
|
Salud, salvación |
K'espino. Qollano. Ewistuno. Sust.
|
Salvador |
Ewistueno. K'espineno. Qolleno. Part. activo y sust.
|
Salvar |
Ewistuna. K'ispina, k'ispichina. (q-p). Qollana, qolaqena. (p-a-q). Ver las formas: Q'espina, q'espichina.
|
Sanación |
Qollano.
|
Sanar |
Qollana, qollaqena.
|
Sangrante |
Qameno, qamiqeno. Part. activo.
|
Sangrar |
Qamina. Qamichina.
|
Sangre |
Qami. Sust. Cfr. el "qamilli" kallawaya. (p-k).
|
Sangría |
Qamiqe, qamisso. Sust.
|
Santificar |
Qollaqena. (p-a-q).
|
Santo, a |
Wawo, wago, waqo. Khapaj. (q-p).
|
Segregación |
Atenino. Killchino.
|
Segregador |
Ateneno. Killcheno. Part. activo.
|
Segregar |
Atenina. Killchina.
|
Seguimiento |
Qatino.
|
Seguidor |
Qateno, qatiqeno.
|
Seguir |
Qatina, qatiqena. (q-p).
|
Segundo, a |
Soo horsu. Soo hamp. Sachatampe = En 2° lugar.
|
Seguridad |
Tiano.
|
Seis |
Chichun. Chinchun hors, o hamp = El sexto.
|
Sembrío, sembradío |
Yapu. (a-p).
|
Seno |
Karu, keru, keruch. Kiruch. Seno en el parto = Yukuru.
|
Señor |
Apu, apo. Iki, ki, ikisgo, ikisqo.
|
Separación |
Atenino.Killchino. Sust.
|
Separador |
Ateneno. Killcheno. Part. activo.
|
Separar |
Atenina. killchina.
|
Séptimo |
Stu hors, stu hamp.
|
Ser |
Kana, kañana, aschana, asqana. Verbos auxiliares. Sust.: Aschasso, aschano. Kañasso, kañano. As-chaninga. Señ iki aschaninga = El ser o la naturaleza de Nuestro Señor.
|
Servidor |
Mañaqeno, mañasso.
|
Servidumbre |
Mañano, mañaqe.Sust.
|
Servir |
Mañana, mañaqena.
|
Sexto |
Chichun hors. chichun hamp.
|
Sí! |
Tí. Inteij.
|
Si |
Aspe, assi, asuga, asuch, assohors. Conj. condicional.
|
Siempre |
Qasi. A qasi Virgen = Oh, siempre Virgen María!
|
Siete |
Stu.
|
Sincero,a |
Cheqan (a-q-p). Cheqa see = Corazón sincero.
|
Sirviente,a |
Mañasso. Mañaqeno. Qono mañaqe = Sirvienta.
|
Sobra |
Puchu, puchuqe, puchuno.
|
Sobrante |
Puchuqeno.
|
Sobrar |
Puchuna. (q-p).
|
Soez |
Sqana, sqara. Adj. y sust.
|
Sol |
Inti. (q-a-p). Referencial al dios "I": I-ntin = Toda la luz.
|
Solicitación |
Wanano. Kiwino. Sust.
|
Solicitador |
Waneno, wanaqeno. Kiweno, kiwiqeno. Part. activo.
|
Solicitar |
Wanana, wanaqena. Kiwina, quiwiqena. Cfr. tentar.
|
Solo, solamente |
Sapa (q-p). Adj. y adv.
|
Sortilegio |
Sochu, sochuqe, De soo: dos.
|
Sospecha |
Sips, sipsi, sipsiqe. Sust.
|
Sospechar |
Sipsina, sipsiqena.
|
Súbdito |
Miñ mañano. Iqa, iqaqeno.
|
Subida |
Wachuno. Waskino (= sólo varones). Qokino (sólo mujeres).
|
Subir |
Wachuna, waskina (m). Qokina (f). Eqanatuna = Subir o ser ascendido o trasportado.
|
Suceder |
Aschana.
|
Suceso |
Aschano. Sust.
|
Suelo |
Paqas.
|
Sufriente |
Ñaqareno. (q-p). Qajeno. Mut'eno. Much'uqeno.
|
Sufrimiento |
Ñaqarino. (q-p). Qarno, qajano. Mut'o, mutuqe. Sust.
|
Sufrir |
Ñaqarina. (q-p). Qarana, qajana. Mut'una. Mu-ch'una. (q-p).
|
Sujeto |
Yqo. Sust. Etimológicamente, parece una referencia al dios "I", o "Y", de horizonte común al mundo puquina, quechua y aymara.
|
Suplicante |
Waneno, wanaqeno. Part. activo.
|
Súplica |
Wana, wanano. Sust. Hatano.
|
Suplicar |
Wanana, wanaqena.
|
Suspirante |
Ylleno, Illeno, Illaqeno. Part. Activo.
|
Suspirar |
Yllana o Illana.
|
Suspiro |
Yllano. Illa. Sust.
|
Sustracción |
Rikino. Sust.
|
Sustraer |
Rikina.
|
Tabla, tablón |
Mowe-lawa. De madera. Sust.
|
Tal cual |
Jinantiwa. (q-p).
|
Tallo |
Mowe. Sust.
|
Tasa |
Tassa, tassaqe. (c-p).
|
Tasador |
Tasseno.
|
Tasar |
Tassana. (c-p).
|
Temporal, temporero |
Qoreno, qorqeno. Part. activo.
|
Tenencia |
eskuno, skuno.
|
Tener |
Eskuna, skuna.
|
Tener edad |
Ischina, ischiqena.
|
Tentación |
Kiwino. Sust.
|
Tentador |
Kiweno, kiwiqeno. Part. activo.
|
Tentar |
Kiwina, kiwiqena.
|
Tercero |
Q'apa añao. Qhapa hamp.
|
Terminar |
Honaha, honaqena. Puchuna, puchuqena. (p-q).
|
Término |
Honaha. Puchuno, puchuqe. Sust.
|
Tía |
Malaqay. De la lista de parentescos en el P. Oré.
|
Tiempo |
Kinar. Parece venir de "kina" = Ocho, como período semanal (?). Qoro, qorqe. Pasar el tiempo: qorona, qorqcna. Qor-na = En tiempo de. Cfr. Ayunana qor-na = En tiempo de ayuno.
|
Tierra |
Paqas. Qa paqas = Reino, territorio. Qo paqas = Esta tierra. Cfr. los topónimos: Paqata, Paqajes, etc.
|
Tocar |
Tostana. Tostaqena.
|
Todo, a, os, as |
Qoma, qomaqe, pura, puraqe (q-p). Win, winku-na. Win Atipeno: Todopoderoso. Plural: Winch. Qoma santokuna = Todos Santos. La forma plural en puquina se toma del quechua o castellano, según casos.
|
Tomadura |
Ytiano o Itiano. Sust.
|
Tomar |
Ytina, toona. Tomar líquidos = Osqona. Qo-hanna.
|
Tomador |
Yteno o Itieno. Tomador de bebidas = Osqcno. Part. activo.
|
Toque |
Tosta, tostano. Sust.
|
Total, totalmente |
Mat'i-pura. (p-q).
|
Trabajador |
Qallasso. Tajsqeno, tajsqasso. Trabajador del campo = Yassu.
|
Trabajar |
Kallana, kallaqena. Tajsqana, tajsqaqena.
|
Trabajo |
Kallano. Tajsqano.
|
Traer |
Toona, toosina, tooqena.
|
Tragar |
Lulina. Oqona. Siempre referido a comida.
|
Tragón |
Lulieno. Oqeno. Part. activo.
|
Traer |
Toona, toosina.
|
Traición |
Esqaramano, sqaramano, sqano. Pantachino.
|
Traicionar |
Esqaramana, sqaramana, sqana, Pantachina. (q-p).
|
Traidor |
Esqarameno, sqarameno, sqareno. Panta-chiqueno.
|
Trampa |
Yqano, sujsino. Sust.
|
Trampeador |
Yqeno o iqeno, sujseno. Part. activo.
|
Trampear |
Yjqana o ijqana. Sujsina.
|
Trasladar |
Eqana, eqaqena. Eqaqeno = El que traslada algo.
|
Traslado |
Eqano, Sust.
|
Transformante |
Tukuqeno. tukuno. (p-q). Part. activo.
|
Transformar, se |
Tukuna. (p-q).
|
Transformación |
Tuqano, toqano. (p-q).
|
Transportar |
Eqana, eqaqena.
|
Transportador |
Eqeno. Part. activo.
|
Transporte |
Eqaqeno. Sust. y part. activo.
|
Trepar |
Wachuna. Común de personas o animales. Waskina = sólo varones. Qokina = sólo mujeres.
|
Tres |
Qhapa, q'apa. Numeral.
|
Tributar |
Tassana. (c-p).
|
Tributo |
Tassa. (c-p).
|
Triste |
Japnasso. Qarasso. Pañasso. Qo pañasso paqasna = En esta triste tierra.
|
Tristeza |
Japne, japniqe. Qarno. Pañano.
|
Tronco |
Mowe-lawa.
|
Trovador |
Qochueno. (a-p).
|
Tu |
Pi. Ipi, piqe. (Pron. personal).
|
Tu,tus, tuyos, tuyas |
Po (antepuesto). Po mi = Tu madre.
|
Ultimo, a |
Kachu. Kachu oq'an oq'arawa = Al comer la última Cena.
|
Uno |
Wksto, Wkisto. Numeral: Pesq, pesce. Uno a otro = Mene. Mene kuyastakiwens = Aménse unos a otros.
|
Unico |
Wksto, wkisto. Sapa (q-p). Adj.
|
Unidad |
Mojqano.
|
Unir |
Mojqana.
|
Unión |
Mojqano. De manos y de espíritu.
|
Uso de razón |
Seeki Yschesso.
|
Usted |
Pi, ipi, piqe, etc. Ustedes = Pich (u).
|
Ustedes |
-chis. Cfr. "vosotros" o "vuestros".
|
Vaciador |
Illeno, illaqeno. Part. activo.
|
Vaciar |
Illana, illaqena.
|
Vacío |
Illasso, Yllassu. Cfr. "pensar".
|
Vanamente, en vano |
Q'asi-nana. (q-a-p).
|
Vano |
Q'asi. (q-a-p).
|
Varón |
Raago. Se opone a "atago" = Mujer.
|
Vasallo |
Iqa, iqaqeno. Top. "lea" (Perú).
|
Velar |
Chaqena. Jijina, jijiqena, Stiqana, uqana, stowana, paqana. (q-p). Todos los verbos aquí significan ocultar, no vigilar. Velar = Cuidar: Chumina.
|
Vencedor |
Atipeno.
|
Vencer |
Atipana, atipaqena. (q-p).
|
Veneno |
Ento mata, ento mataqe. Sust.
|
Veneración |
Patano.
|
Venerar |
Patana. Pataqena. Hacer venerar = Pataschina.
|
Venida |
Wachano. Sust.
|
Venir |
Wachana, wachaqena.
|
Veedor |
Qoheno, qohanqeno.
|
Ver |
Hiskina, hiskiqana. Qohana, qohanqena. Qojana.
|
Verdad |
Jimutqa.
|
Verdadero, a |
Cheqan (a-q-p). Jimutqasso.
|
Vergonzante |
Isqeno, hisqeno. Part. activo.
|
Vergüenza |
Jijisti, Istino, jistino, o histino. Penqano. (q-p).
|
Vez |
Pacha. En vez del padre = Pateros-pacha. Soo-pacha: Dos veces.
|
Víbora |
Choqora. Qoa. China-qoa, hembra. Idolo en la lista del P. Oré.
|
Vida |
Haqano. Ekumano. Kumano.
|
Victoria |
Atipano (q-p).
|
Vidente |
Qohanqeno.
|
Vientre |
Qaru, qeruch. Kiruch. Vientre materno = Imi Yukuru.
|
Vigilante |
Chumeno, chumiqeno.
|
Vigilar |
Chumina, chumiqena. Sólo en sentido positivo: cuidar.
|
Vigilia |
Chumino. Sust.
|
Vino |
Sutu, sutumi.
|
Violar |
Roguena, roqena.
|
Violencia |
Takuno.
|
Violentamente |
Takuch.
|
Violentar |
Takuna, taqoqena.
|
Visión |
Hiskino. Hiskiqano. Qohano. Qojano. Sust.
|
Vista |
Hiski. Sust.
|
Visto, a |
Hiskinosso.
|
Viviente, vivo, a |
Ekumeno. Kumeno. Part. activo.
|
Vivir |
Haqana, haqaqena (p-a). Cfr. Jaqe, en aymara. Ekumana. Kumana.
|
Voluntad |
Hatano. Po batano = Tu voluntad.
|
Voluntarioso |
Hateno, hatanosso.
|
Vos (= tú) |
Pi, ipi, piqe. Vosotros: Pich.
|
Voltear, dar vueltas |
Choqona, choqorina. Cfr. el "Chukuri".
|
Vuelta |
Choqo, choqoro.
|
Vuestros, as |
-chis. (q-p). Cfr. Raago-kuna-chis = Vuestros esposos.
|
Ya |
Qaa, qaaaqe. Adv. de tiempo.
|
Ya sea |
In...inqe. Tay...tay. Nu...nu. Conj. disyuntiva.
|
Yo |
Ni, niqe, nich, enicha. Yo pecador = Ni juchasa-pa. Pron. Personal.
|