No. |
Portuguese gloss |
Proto-Boróro
|
1. |
face |
*je
|
2. |
semente |
*a
|
3. |
tu |
*a
|
4. |
algodão |
*akiku
|
5. |
onça parda |
*aiko
|
6. |
frio |
*akɨto
|
7. |
fígado |
*a
|
8. |
bom |
*ema
|
9. |
capivara |
*akiwa
|
10. |
vento |
*bakuru
|
11. |
lagarto |
*amema
|
12. |
cabelos |
*ao
|
13. |
tamanduá-mirim |
*apokV
|
14. |
paca |
*apu
|
15. |
piraputanga |
*ararɨ
|
16. |
lua |
*ari
|
17. |
cão |
*arikaw
|
18. |
folha |
*(r)arɨ
|
19. |
vespa |
*atuke
|
19a. |
concha |
*atuka
|
20. |
cobra, serpente |
*abakɨ
|
21. |
quati |
*kutopo
|
22. |
corda |
*bɨkiku
|
23. |
pé |
*bɨre
|
24. |
chocalho decascos/unhas de queixada |
*bɨto
|
25. |
ovo |
*ba
|
26. |
mosquito |
*baje
|
27. |
arco |
*boika
|
28. |
aranha |
*bakaiko
|
29. |
chocalho |
*bapo
|
30. |
coração |
*wapo
|
31. |
céu |
*baru
|
32. |
rede |
*buke
|
33. |
falar |
*batarɨ
|
34. |
mangaba |
*bato
|
35. |
breu |
*berako
|
36. |
ferver |
*bere
|
37. |
morrer |
*bi
|
38. |
orelha |
*bia
|
39. |
jenipapeiro |
*biej
|
40. |
pele |
*biri
|
41. |
banana |
*bako
|
41a. |
borboleta |
*barakatu
|
42. |
tucum, coco de |
*boio
|
43. |
campo |
*boku
|
44. |
coxa |
*bopo
|
45. |
escama |
*boto
|
46. |
siriva |
*botora
|
47. |
tatu-bola |
*boto
|
48. |
chuva |
*bu
|
49. |
calcanhar |
*burato
|
50. |
bem-te-vi |
*butuku
|
51. |
cajá |
*jatuko
|
52. |
piaba-açu |
*jatuku
|
53. |
caitetu |
*joV
|
54. |
porcão |
*juka
|
55. |
fumaça |
*jorɨtɨtɨ
|
56. |
acender fogo |
*jorɨto
|
57. |
tartaruga |
*jorikeke
|
58. |
fogo |
*joru
|
59. |
cinza |
*jorukuto
|
60. |
mandioca |
*ju
|
61. |
costas |
*jura
|
62. |
sucuri |
*jure
|
63. |
nariz |
*eno
|
64. |
amarelo |
*ekɨ
|
65. |
meu nariz |
*ikeno
|
66. |
rato, gambá |
*enokuri
|
67. |
minha língua |
*eru, *ikeru
|
68. |
fogo |
*oru, *joru
|
69. |
jararacuçu |
*etari
|
70. |
árvore |
*i
|
71. |
boca |
*ia
|
72. |
minha mão |
*i-kera
|
73. |
meu pai |
*ioka
|
74. |
minha asa |
*ikodV
|
75. |
eu |
*imi
|
76. |
cunhado |
*inoto
|
77. |
unha da mão |
*ino
|
78. |
ariranha |
*ipe
|
79. |
pau |
*ipo
|
80. |
espiga |
*ira
|
81. |
piúva |
*iru
|
82. |
camaleão |
*irui
|
83. |
minha nádegas |
*i-po
|
84. |
minha cabeça |
*i-t-uara
|
85. |
meu dente |
*i-t-o
|
86. |
floresta |
*itura
|
87. |
planta do pé |
*iureka
|
88. |
ouriço |
*ibe
|
89. |
pênis |
*baka
|
90. |
casa |
*baj
|
91. |
cupim |
*kaymo
|
92. |
areia |
*kɨkarɨ
|
93. |
taquara |
*kato
|
94. |
cortar |
*kato
|
95. |
martim-pescador |
*katomo
|
96. |
pilão |
*kaia
|
97. |
peixe |
*kare
|
98. |
morcego |
*ke
|
99. |
braço |
*ke
|
100. |
osso no meu braço |
*kera
|
101. |
anta |
*kui
|
102. |
seco |
*ki
|
103. |
periquito |
*kito
|
104. |
chifre |
*kika
|
105. |
branco |
*kikato
|
106. |
comer |
*ko
|
107. |
pescoço |
*ko
|
108. |
carne |
*kotɨ
|
109. |
tossir |
*kojari
|
110. |
sangue |
*ko
|
111. |
flor |
*ku
|
112. |
bugiu-vermelho, macaco-vermelho |
*kujaku
|
113. |
beber |
*ku
|
114. |
arara verde |
*kujto
|
115. |
meu umbigo |
*kunapo
|
116. |
nadar |
*kuru
|
117. |
chicha |
*kuru
|
118. |
lagoa |
*kuruka
|
119. |
mãe |
*mɨko
|
120. |
macauã |
*makaw
|
121. |
irmão maisvelho |
*mana
|
122. |
buriti, coco de |
*mano
|
123. |
cutia |
*meã
|
124. |
caminhar |
*merɨ
|
125. |
sol |
*meri
|
126. |
arraia |
*meru
|
127. |
ferro |
*mereri
|
128. |
caminhe |
*meru
|
129. |
pomba |
*metu
|
130. |
terra |
*mo(kV)to
|
131. |
arara vermelha |
*rabure
|
132. |
babaçu, coco de |
*no
|
133. |
urucu |
*nonoka
|
134. |
sono |
*nori
|
135. |
dormir |
*notu
|
136. |
rabo |
*o
|
137. |
raposa (lobinho) |
*oka
|
138. |
tatu |
*okaru
|
139. |
peixe surubim |
*orari
|
140. |
veado |
*Vrojka
|
141. |
bico |
*oto
|
142. |
saliva |
*otokuru
|
143. |
deitado, estar |
*pato
|
144. |
medo |
*pakɨtɨ
|
145. |
bugiu |
*paj
|
146. |
avestruz |
*pari
|
147. |
machado |
*paro
|
148. |
excremento |
*pe
|
149. |
mau |
*peka
|
150. |
água, rio |
*po
|
151. |
cabaça |
*poari
|
152. |
dois |
*pope
|
153. |
pacu |
*popu
|
154. |
cuia |
*pokoka
|
155. |
furo |
*poro
|
156. |
furar |
*poroto
|
157. |
jaú |
*poru
|
158. |
osso |
*ra
|
159. |
narrar |
*atoto
|
160. |
dançar |
*rerV
|
161. |
lobo |
*rie
|
162. |
inambu |
*riboto
|
163. |
argila |
*ro(kV)tu
|
164. |
sapo |
*bara, *Ru
|
165. |
caranguejo |
*ruka
|
166. |
mosca |
*ruke
|
167. |
caracol |
*ruwo
|
168. |
flecha |
*tɨko
|
169. |
anhuma |
*tami
|
170. |
lambari |
*tipore
|
171. |
mutuca |
*tokare
|
172. |
pedra |
*tori
|
173. |
pato |
*turupare
|
Proto-Bororo compared with Proto-Macro-Jê, Proto-Chiquitano, and Proto-Tupí (all are reconstructed by Nikulin 2020):[2]
Portuguese gloss |
Proto-Boróro |
Proto-Macro-Jê |
Proto-Chiquitano |
Proto-Tupí
|
cinza |
*ĵôru-k₂utu |
*mbrôŋ |
*tyβ yty- |
|
pé |
*bure ~ *byre |
*pâr° |
*-pope |
*py
|
folha |
Boróro rary (cf. Umutína ipwazô) |
*c(-)y₁j |
*-asu |
*j-əP
|
fígado |
*ak₂a |
*mbâ(C) |
*-pakã |
*py(-)ʔa
|
dente |
*o ~ *ə |
*j-uñ° |
*(-ts)-oʔo |
*j-ãC
|
cabelo |
*aĵô |
*ke*j-i(C) |
*-ki |
*j-aP
|
pele |
*biri |
*kəj |
*-taki |
*pe
|
água |
Boróro pəpə ~ popo; Umutína puru-ka |
*mbi₁n° |
*tu- |
*ʔɯ
|
língua |
*k₂êru ~ *k₂êry |
*ñ-ũ₁ctôk |
*-õtu |
*kʲũ
|
boca |
*ôĵa[+nas] |
*j-ar°(-kuñ°) |
*-aʔi |
*j-ẽ; *wuru
|
nariz |
Boróro eno; Umutína napôlô |
*ñ-ĩja |
*-ĩña |
*ãpyC
|
olho |
Boróro ĵe-ku; Umutína rikixi |
*ndôm° |
*(-sU)-to |
*(e-)ca
|
orelha |
*bia |
*ñĩpV |
*-masu |
*nãpi
|
cabeça |
*aĵô |
*krỹj° |
*-tãnU |
*ʔa
|
fogo |
*ĵôru |
*kucəm° |
*pe- |
*j-atʲa
|
árvore |
*i |
*ky₁m° |
*soe- |
*ꝁɯP
|
semente |
*a |
*c(-)əm° |
*ijo- |
*j-upa
|
osso |
*da |
*c(-)et ~ *c(-)ek |
*-pa-ʔi |
*kãK
|
ouvir |
Boróro meary-ty; Umutína mamety |
*mbâ |
*-õk-oʔi |
*…-tuP
|
gordura |
*k₂a |
*tum |
|
*kʲaP
|
dormir |
*(u)nutu |
*ũ₁r/*ñũ₁t° |
*-a-no- |
*kʲeT
|
terra |
*môtô |
*ŋgy(C) |
*ky- |
*ꝁɯC
|
piolho |
|
*ŋgy₁t |
*-ãpa |
*ŋgɯP
|
pedra |
*tori |
*kra(C) |
*kã- |
*wyca
|
chuva |
Umutína bwêno |
*ndaj(°) |
*ta- |
*ãmãT
|
peito |
Boróro okea; Boróro u-mara-ra, u-moro-ra; Umutína a-ka |
|
*-tusi |
*ŋãP
|
mão |
*iĵê(-)da |
*ñ-ĩm° |
*-ẽʔẽ |
*po
|
caminho |
*abada |
*prən° |
*kotVβ yu- |
*pe, *j-a-pe
|
dar |
Boróro maky |
*ũp |
*-a-ce- |
*ũP
|
estar sentado |
*muk₁u ~ *myk₁y |
*ñ-ỹp |
*-tymõ- |
*apyK
|
estar deitado |
*patu ~ *paty |
*nũp |
*-a-ryky- |
*j-uP
|
ir |
Boróro (u)tu; Umutína pwê ~ pi |
*tẽ |
|
*teT ~ *təT; *to ~ *tə
|
voar |
*k₂ôtu |
*tôp |
*-atso- |
*tẽP
|
sangue |
*k₁u |
*jum |
*-õto |
*j-əɯ
|
rabo |
*o |
*c(-)uk |
*ijo- |
*j-uaC(-po)
|
carne |
*k₁ôty ~ *k₁əty |
*ñ-ĩt |
*añe- |
*ẽT
|
ovo |
*ba |
*ŋgrê(C) |
*-ciki |
*j-upi(-ʔa)
|
nome |
*iĵe |
*-jet |
*(-ts)-yri |
*j-eT
|
unha |
*inok₂i |
|
*-ykyki |
*j-ã
|